دسته بندی سقفهای مسطح در خانه‌های قدیمی شهر لار

در گزارشی که در ادامه می خوانیم انواع سقفها و مصالح آنها در معماری قدیم خانه های لار مورد بررسی قرار گرفته و تفاوت های آنها ذکر شده است. خواندن آن خالی از لطف نخواهد بود.

مقدمه

معماری ایرانی در هر خطه و مرز سرشار از تنوع، نبوغ و خلاقیت است. هدف این معماری همواره برانطباق هر قسمت از بنا با شرایط محیطی و نیازهای ساکنین، استوار بوده است.از مهمترین بخش های هر بنا، که به عنوان عنصر اولیه ی هر سرپناه مطرح است، بخش های مختلف یک فضا را یکپارچه می سازد و فضای داخلی ساختمان را در برابر عوامل جوی، محفوظ می دارد،سازه و پوشش سقف آن است که در هر منطقه متناسب با شرایط اقلیمی، نوع مصالح در دسترس، استحکام در برابر بلایای طبیعی و …، شکل می گرفته است. فرم و هندسه‌ی سازه ی سقف نیز به واسطه‌ی نحوه ی تجزیه بارها و انتقال آن به تکیه گاه و نیز شیبی که جهت هدایت آب باران و برف اختیار می کند، شکل می گیرد. با توجه به اهمیت این بخش از بنا، در این پژوهش، سقف های مسطح از بین پنجاه نمونه ابنیه موجود در بافت قدیم شهر لار بررسی شده است و به ترتیب اولویت زمانی از تقدم تا تاخر، در بافت قدیم مورد تحقیق قرار گرفته اند.

سقف نوع ۱؛ مخینه

سقف مخینهدر لغتنامه زبان لارستانی این چنین معنی شده است: “تنه درخت خرما که قطع شده و برای مصارف ساختمانی و سوخت آماده باشد”. این نمونه چینشی ساده از یک سقف است که در آن تنه‌های درخت نخل نقش تیرها را به عهده دارند مقطع آنها بر دیوارها تکیه می کند و طول آنها عرض دهانه را می‌پوشاند. کاربرد این سقف بیشتر در فضاهای راهرو مانند و یا فضاهایی بوده که نیاز به پوشاندن دهانه‌ی وسیع نداشته است. ارتفاع فضاهای پوشانده شده با این سقف نیز معمولا کوتاه است.

 

سقف نوع۲؛ تیر و چوب بادام/تیر و پِش

این سقف به سقف اول شباهت دارد. تنها تفاوت آن در نوع استفاده از تیرهاست. تیر های افقی در این دسته از چوب درخت گز ساخته می شوند.

 

سقف نوع ۳؛ تیر و تکِل

این سقف ها نیز از اصولی مشابه با سقف‌های یاد شده پیروی می‌کنند. مصالح این سقف نیز با سایر نمونه‌ها مشابه اند اما به صورت پیشرفته‌تری خود را می‌نمایانند. در این سقف‌ها به جای پوشش دادن لایه‌ی رویی تیر ها با پِش یا شاخه‌های درخت بادام، به بافتن فرشی حصیری پرداخته شده است. در واقع “تکل؛ فرش حصیری از جنس بوریااست”. این حصیر در سراسر طول سقف پهن می شود و از ریزش پوسیدگی های مصالح پر کننده به کف فضا، جلوگیری می کند.

 

سقف نوع ۴؛ تیر و چوب های باریک و تکِل

این نوع سقف نیز صورت پیشرفته تری از سقف نوع ۳ است. تمام مراحل در این دو سقف تشابه ساخت دارند. تفاوت آنهادر بکارگیری شاخه های مستطیل شکل و کوتاه است که مابین تیرها و تکل ها، در فواصل حدودا ۳۰ سانتی بطور منظم و موازی قرار می‌گیرند.

سقف نوع ۵؛ تیر و مهر

تیر و مَهر نوع پیشرفته تر سقف ابنیه در لار است که رایج ترین نوع سیستم پوشش دهانه ها نیز به شمار می آید.در فرهنگ واژگان لارستانی آمده است که تیر و مهر، “قلمه های تراشیده است که در زیر سقف اطاق برای پوشش است، بطور عمودی یا افقی چیده می شوند”. این سیستم شامل دو بخش اصلی یعنی تیرها و مهر هاست. تیرها چه در طول و چه در عرض استفاده شوند، پر‌کننده‌ی بین آنها، مهر نام دارد. مهر،چوب های تراشیده اند که در زیر سقف بین تیرهای اصلی چسبانیده می‌شوند که هم نقش سازه ای دارد و هم به زیبایی اتاق کمک می کنند.

گاهی تیر و مهر ها در پوشش سقف، با تخته های رنگی همراه می شوند. تخته‌ی رنگی عبارت است است از یک تکه چوب برش داده شده که شکلی چون مثلث متساوی الساقین داشته و روی آن نقاشی‌هایی ترسیم می‌شده است. از قرار‌گیری آینه‌وار این اشکال، قطعات لوزی‌ شکل بزرگ و کوچک پدید می‌آید. این تخته ها در حالتی که بخشی از سازه سقف به شمار آمده و در تحمل بار سهیم بوده اند، زیبایی عینی را نیز لحاظ کرده اند. به عبارتی در نوع پیشرفته‌ی سیستم تیر و مهر، مهندسی و هنر تلفیق شده اند.

بنا به اهمیت فضا و وضعیت اقتصادی صاحبخانه، تخته‌های رنگی گاه به صورت یک لوزی بزرگ در وسط سقف قرار می گرفته است و گاهی یک لوزی بزرگ به همراه چند لوزی کوچکتر، ساختار این سقف‌ها را تشکیل می داده است.این نوع از سقف در اتاق های نشینمن، آشپزخانه ها، اتاق های مهمان پذیر، ایوان و راهروهای ورودی کاربرد داشته است.

سقف نوع ۶؛ سقف ترکیبی

این نوع سقف یک سیستم ترکیبی از سقف نوع دوم همراه با پوششی جدید است که در آن تیرهای طویل و کوتاه برش داده شدهدر سطحی پایین‌تر از سقف اصلی تعبیه می شود. در واقع با رایج شدن سیستم تیر و مهر و کاهش کاربرد سایر سقف‌ها، این پوشش ایده‌ای مناسب جهت نگهداشتن سقف اصلی در جای خود و به طریقی مرمت نمودن آن است. بطوریکه از فضای زیر سقف تنها سطح دوم سقف؛ سقف جدید نمایان است. در واقع تیرهای طولی و عرضی به سبب جلوگیری از ریختن پوسیدگی های برگ نخل یا خس و خاشاک سقف اصلی به کف اتاق، بعدها به سقف اول اضافه می شده است.این مسئله موجب دو پوسته شدن سقف می‌شود.پس می‌توان گفت، سقف جدید که در فضا قابل رویت است، عملکردی شبیه به یک سقف کاذب دارد.

مصالح

در کلیه بناهای ساخته شده به سبک قدیم، تلاش بر آن بوده که با رعایت تمهیدات اقلیمی مناسب، وضعیت آسایش برای ساکنین پدید آید از همین روی، مصالح استفاده شده در این بناها اغلب از بین مصالحِ بومی و در دسترسِ انتخاب می شده است.چوب (درختانِ گز، نخل، بادام)، گچ و نیز خاک، سه مصالح عمده‌ی مورد استفاده در ساخت سقف ابنیه در لار بوده است. در اینجا به تشریح فواید و کاربرد هر یک از این مصالح پرداخته شده است:

فائزه اردشیری، کارشناس ارشد معماری

بهزاد بیغرض، کارشناس ارشد معماری

 

عکسها تزیینی است.