بادگیرها و اقلیم قدیم لارستان

بادگیر همچنان که از نام آن پیداست، جزئی مهم از کالبد بناها یا اقلیم گرم و خشک و گرم و مرطوب به شمار می‌آید که در سیمای شهرهای قدیمی این مناطق، به صورت کانال‌های عمودی بر فراز ابنیه خودنمایی می‌کند. به جرات می‌توان گفت بادگیرها پس از مناره‌های مساجد، نقطه‌ی اوج خط آسمان شهر قلمداد می شوند.

شهر لار نیز در روزگاری کهن، همچون سایر شهرهای مرکزی و جنوبی کشور که در حال حاضر نیز اصالت ساخت ابنیه خود را حفظ کرده اند، منظری از این سازه ها را در سیمای شهری خود داشته است.

این سازه با استفاده از انرژی پاک و تجدید پذیر باد، در مطلوب نمودن دما و برقراری شرایط آسایش در بناهای سکونتی، مذهبی و عمومی و حتی صنعتی، نقشی موثر ایفا می‌کند.

 

ساختار بادگیر

بادگیرها اصولا از چهار بخش اصلی تشکیل شده اند:

1. ستون یا ساقه: قسمت پایینی بادگیر، ستون بادگیر نام دارد. هر چه بادگیر بلندتر باشد، ستون آن نیز بلندتر است.
2. دهانه یا قفسه: قفسه قسمت راس بادگیر را شامل می شود که متشکل از تیغه ها و مجاری عبوردهنده جریان هوا می باشد.
3. تیغه ها: عناصری متشکل از خشت و آجر می باشند که به دو دسته‌ی اصلی و فرعی تقسیم می شوند.تیغه ها کانال بادگیر را به چند کانال کوچکتر تقسیم می کنند.
4. سقف: همچون سایر ابنیه، بالاترین جزء ساختار کالبدی بادگیر را نیز سقف آن می نامند. در ایران بادگیرها از لحاظ فرم سقف در سه دسته قابل پیگیری هستند: سقف مسطح،شیبدار و گنبدی.

طرز کار بادگیر

عملکرد بادگیر اصولا بر این پایه نهاده شده که از وزش باد برای کشاندن هوای مطلوب به درون ساختمان و از عکس العمل نیروی آن یعنی مکش، برای راندن هوای گرم به بیرون، استفاده می کند.

1. در واقع در هنگام وزش باد، دهانه ای از بادگیر که رو به باد ساخته می شود تحت فشار مثبت و دهانه پشت به آن در ناحیه مکش یا فشار منفی قرار می‌گیرد. تیغه‌ی وسط بادگیر منطقه‌ی فشار را از مکش جدا می‌کند. بادی که از دهانه‌ی رو به باد وارد می شود، به تیغه‌ی عمودی وسط بادگیر برخورد کرده و از طریق کانال به فضاهای داخلی هدایت می شود. در این حالت بادگیر تنها از طریق رسانش(همرفت)باعث خنک شدن فضاهای داخلی می شود.
2. اگر در زیر کانال بادگیر، حوضی پر از آب احداث شود، باد وارد شده از کانال، با عبور از روی آب حوض باعث افزایش برودت هوا از طریق تبخیر آب موجود در حوض می شود. در این حالت سرمایش به روش تبخیری تحقق می‌یابد.
3. در حالتی که جریان باد ثابت است، بادگیر از طریق اختلاف دمای داخل و خارج به تهویه فضا و راندن هوای گرم به بیرون می‌پردازد. به این طریق که در یک رطوبت یکسان، هوای سرد سنگین تر از هوای گرم می باشد، لذا نیرویی که پشت هوای سبک است، باعث می شود هوای گرم از مجاری دیگر خارج گردد. این خروج، حین اختلاف دمای درون و برون بصورت عمودی انجام می‌شود. این پدیده را خاصیت دودکشی بادگیر می نامند.

شرحی کوتاه از فضاهای مرتبط با بادگیر

1. درخانه های مسکونی چهار فصل که دارای حیاط مرکزی هستند، بادگیر در بخش تابستان نشین (جبهه جنوبی بنا از سمت حیاط) احداث می شود و این بادگیرها با فضاهایی چون اتاق نشینمن، سرداب یا زیرزمین خانه مرتبط است.
2. استفاده از آن در برخی از بناهای مذهبی نیز قابل مشاهده است. برای مثال در محراب بسیاری از مساجد، این سازه در خنک کردن و تهویه فضا، به ایفای نقش پرداخته است. از مساجدی که به این حالت تهویه و خنک می‌شوند می‌توان به مسجد قدیمی اردکان و مسجد جامع فیروز آباد اشاره کرد.
3. بادگیر همچنین برای برقراری جریان هوا در آب انبارهای عمومی و خنک نگاه داشتن آب در آن ها نیز کاربرد داشته است. آب انبار شش بادگیری یزد یکی از نمونه های مورد توجه در شرح این مطلب است.

امروزه لوازم برقی خنک کننده به شکلی گسترده جایگزین استفاده از بادگیر ها شده است، با این حال هنوز هم استفاده از این سازه در نواحی مرکزی ایران مثل یزد، کاشان،کرمان، طبس، سمنان و … و در نواحی گرم و مرطوب کشور چون بوشهر، بندرعباس،بندرلنگه، لافت و قشم و … رواج دارد.

بررسی و قیاس سازه بادگیر در بسیاری از متون تخصصی در سطح بین الملل مورد بحث است، در این تحقیقات اکثرا بادگیرهای یزد و بندرلنگه مورد مطالعه قرارگرفته است. یزد به دلیل تعداد و تنوع این سازه نسبت به سایر شهرها به شهر بادگیرها معروف است و بندرلنگه به سبب حفظ اصالت ساخت و استفاده‌ی فراوان از بادگیرها در حال حاضر نیز توجه بسیاری از محققان را به خود جلب کرده است.

شهرهای دیگری نیز به دلایل گوناگون، از این لحاظ، کم و بیش مورد نظر محققان قرار گرفته اند. شهر لار نیز به دلیل فراوانی استفاده از بادگیر در سنوات گذشته می‌توانست در دسته این تحقیقات قرار گیرد. بدیهی است اولین قدم در انجام چنین پژوهش هایی بررسی و برآورد وضعیت موجود است. در این حال به سبب تخریب و نابودی بادگیرهای لار به سبب آسیب‌های انسانی و بلایای طبیعی، این شهر از قرارگیری در رده‌ی چنین پژوهش هایی از حرکت باز ایستاده است.

فائزه اردشیری، کارشناس ارشد معماری

بهزاد بیغرض، کارشناس ارشد معماری

 

* این نوشتار بخشی از تحقیقات نگارندگان با عنوان “بررسی سازه و عملکرد بادگیر شهرهای جنوبی کشور” در سال ۱۳۸۷را شامل می شود. استفاده نویسندگان محترم از متن با ذکر منبع، خالی از ایراد است.