تحلیل عملکرد حمام ها (نمونه موردی: حمام باغ نشاط لار)

حمام ها نمونه های دیگری از بناهای مهم شهري و البته غیر مذهبی هستند كه معمولا در مراكز محلات و يا در مجاورت راسته هاي بازار و يا گذرگاه هاي اصلي احداث مي شده است. حمام از جمله بناهای ثابت موجود در اکثر محله های لار نیز بوده است.حمام باغ نشاط ، حمام میر، حمام پیرغیب،.حمام معتمد، حمام گودو،حمام افروزه، حمام آقا،حمام حاج رضا و حمام میرزا مسیح نمونه هایی از این بناهای ارزشمند اند که در حال حاضر اکثر آنها نه تنها مورد بررسی و مرمت قرار نگرفته اند بلکه در زمانی که حتی تعمیراتی اندک موجب نگاهداشت آنها می شد، مورد بی توجهی و تخریب قرار گرفته اند.

هدف از نوشتار حاضر، تحلیل کارکرد قسمت های مختلف تشکیل دهنده‌ی این بناست. این تحلیل بر ساختار حمام باغ نشاط به عنوان نمونه‌ی موجود در حال حاضر، انجام شده است.زمان ساخت حمام ، احتمالا همزمان با عمارت اصلي باغ و مقارن با دوران افشاريه بوده است. بنا در مرداد ماه سال ۱۳۸۲ در فهرست آثار ملی و گردشگری ایران ثبت شده است. تصویر ۱ مقطع افقی حمام را نشان می دهد:

 

بطور کلی سازمان فضایی و سیرکولاسیون حرکتی در حمام ها به این شرح است: گذر از ورودی/راهروی پیچ در پیچ و هشتی/سربینه (شامل حوض آب، کفش کن و رختکن)/ میان در (بعنوان فضای واسط بین بینه و خزینه همراه با فضاهای جانبی برای تمیزی بدن)/گرمخانه (شامل چهار حوض، خزینه های آب سرد،آب گرم و آب ولرم).

در ادامه دلایل ایجادِ این ساختار فضایی تشریح شده است:

۱– ورودی پیچ در پیچ: خروج از فضای گرم به فضای باز، پس از استحمام ، به دليل تغيير قابل ملاحظه دماي هوا موجبات سستی و کسالت بدن را پدیدمی آورد. این فضای پیچ در پیچسبب تعدیل هوا حد فاصل فضای ورودی و سربینه می شده است.

۲–بينه یا رختكن: عنوان فضایی است پس از راهرو، كه محيطي نيمه گرم ونسبتاً خشك بوده است.از این فضا بعنوان کفش کن(سکوهای زیر بینه محلی برای نگهداری کفش ها داشته است)، رختکن(جهت تعویض لباس و پوشیدن لنگ) و نوشیدن مایعات پس از استحمام، استفاده می شده است. ناگفته نماند این مکان نوعی فضای تعامل برای گفتگو میان استفاده کنندگان نیز بوده است.

۳–میان در:همانطور که اشاره شد «میاندر» عنوان فضایی است که حد فاصل سربینه و رختکن را تشکیل می‌داده است. این فضای واسط نقش بسزایی در ساختار حمام ها ایجاد می کرده است: از جنبه کارکردی؛ نوعی متصل و منفصل کننده‌ی فضاهای بینابین سربینه و خزینه و از لحاظ عملکردی؛تعدیل حرارت و برودت بدن انسان می‌شده است.دراين جا يك يا دو سكو جهت انداختن لنگ ووسايل حمام وجود داشته ومعمولاًراه دستشويي ومستراح نيز از همين مياندر بوده است.

۴- گرمخانه: این فضاگرمترین و مرطوب ترین فضاي حمام است که به چند سكو و محلي براي كيسه كشيدن ، تميز كردن و خزانه هاتقسيم مي شده است،خزانه در حمام هاي كامل سه عددبوده است:خزانه‌ی آب گرم وخزانه‌ی آب سرد و خزانه‌‌ی آب ولرم مابین دو خزانه قبلی.

به این ترتیب استحمام کننده از مرطوب ترین بخش حمام (خزینه) وارد گرمخانه، میان در و سربینه می شد. در آنجا پای خود را در حوض کوچک فرو می‌کرد تا بدن یکباره حرارت ناشی از رطوبت را از دست بدهد. پس از پوشیدن لباس و عبور از راهروی پیچ در پیچ و نهایتا هنگام خروج از حمام، بدن کاملا خشک بوده است. دیاگرام ۱ با بیان گرافیکی به آنالیز و نحوه انطباق بدن با فضاهای متنوع حمام، می پردازد:

 

 

 

نحوه ی تامین روشنایی و تهویه حمام نیز به این صورت است که از آنجا که بخش عمده ای از سطوح جانبی اکثر حمام ها در داخل زمین بوده ، لذا نور آفتاب از طریق پنجره های زیر طاق وارد فضای حمام می شده است.بدین منظور شیشه های محدب شکل به نام گل جام بر بالای گنبد نصب می شده است.در شب یا مواقعی که روشنایی کافی نبوده ، نور داخل حمام توسط چراغ دستی تامین می شد. البته در مواقعی که هوای حمام سنگین و آلوده بوده، برای سالم نگه داشتن هوا و تنفس خوب استحمام کنندگان برخی از این گل جام ها برداشته می‌شد.

 

در نظر مردم، علت عمده تخریب بناها، زلزله های مکرر و ویرانگر در سالهای متمادی بوده است. قابل توجه است بیان شود سهم حمام ها از ویران شدن در زلزله در قیاس با سایر بناها بسیار کمتر است. زیرا که آنها در هر چهار اقلیم به دلیل ملاحظات محیطیِ منطبق با شرایط بدن ، تسهیل بر سوار شدن آب به حمام و خزانه ها می بایست در عمق زمین احداث می شد. این نوعِ ساخت موجب می‌شود بنا مقاومت بیشتری در برابر تخریب حاصل از تکان های زمین از خود نشان دهد(هر چند که این عمق در اقلیم خشک و کوهستانی زیاد تر و در اقلیم مرطوب و معتدل کمتر بوده است). نتیجتا این ابنیه به دلایل ذکر شده، در سازمان فضایی هر شهر، بیشتر توسط عوامل انسانی ویران می‌شود تا عوامل طبیعی!

به هر روی جای بسی خرسندی است که این حمام امروزه، نسبت به بناهای مشابه از لحاظ ساختار در وضعیت مطلوبی قرار دارد.

 

فائزه اردشیری، کارشناس ارشد معماری

بهزاد بی غرض، کارشناس ارشد معماری

*این نوشتار مستخرج از پروژه درسی برداشت و معماری اسلامی نگارندگان در سال ۱۳۸۸است. استفاده از متن و تصویر با ذکر منبع خالی از اشکال است