قیصریه لار، قدیمی ترین سازه زنده تجاری جهان

میلاد لارستان: براي بسياری از مردمان ساكن در كهن بوم لارستان، آشنایی تاريخی با اين ساختمان فاخر و ارزنده باستانی لارستان و آگاهی از قدمت و تاريخ بناي آن  بسيار ضروري مي نمايد، خاصه اينكه موجب تعجب است كه چگونه يك بناي عظيم و يك سازه بسيار پيچيده به لحاظ معماري در تحولات اقليمي و مخاطرات ناشي از حوادث از جمله زلزله هاي سهمگين، خود را حفظ كرده است.

لارستان در طول تاريخ از دو عارضه مهم رنج مي برده است. اول خشكسالي و دوم زمين لرزه هاي پياپي، اما عشق مردم اين سامان به آب و خاك و موقعيت استراتژيك و منحصر به فرد لارستان در مسير راههاي تجاري از جمله راه ادويه و راه ابريشم دريایي از هند و چين به هرمز و سپس به لار و سرزمين پارس حيات و تمدن اين سرزمين را پايدار ساخته است.

با نگاهي به تاريخ محلي و سفرنامه ها دغدغه خشكسالي و كمبود آب و نيز مخاطرات زلزله هميشه مشهود بوده كه در لابلاي منابع و اسناد محلي اين خطرات هميشه مورد توجه بوده است. به جز خشكسالي هاي مستمر،  زلزله سال ١٠١ هـ. ق و زلزله سالهاي ١٤٠٠ ميلادي مطابق با حدود ٧٨٠ هـ. ق  و نيز ١٥٩٣ ميلادي مطابق با ٩٧٣ هـ. ق و همچنين زلزله سال ١٠٠١  و ١٠٠٣ و ١٠٠٧ هـ. ق و نيز در سال ١٨٨٠ ميلادي مطابق با. ١٢٥٥ هـ. ق و همچنين  ١٩٦٠ميلادي برابر با ١٣٣٩ كه در سالهاي فوق از قدرت بيشتري برخوردار بوده اند  را مي توان ياد كرد. با اين مخاطرات عظيم باز هم مجموعه بازار توانسته است استحكام خود را حفظ و موجبات رونق اين شهر را فراهم سازد.

نام قيصريه برگرفته از چيست؟            

اگر به ريشه واژه توجه شود در حقيقت قيصريه معرب شده «كي سريه» پارسي است. كي،  لقب همه پادشاهان كياني بوده و در پارسي كهن به مفهوم عادل است و در اوستا و گاتها «كي» به معني شاه و امير است مانند كيقباد. كيكاووس با همين شكل اين واژه در محدوده تمدنهاي غربي در روم به شكل پارسي نوشته و خوانش دارد يعني كي سر kaiser ، و در برگردان به فارسي ما مجدد شكل عربي آن يعني قيصر را تلفظ مي كنيم مانند قيصر  والرين و قيصر  اورليانوس.

با اين توصيف اصل كلمه قيصريه همانا «كي سريه» پارسي مي باشد و اين دو جزو قابل تفكيك به كي. پادشاه و يا عدل و نيز «سريه» به معني سرا و جايگاه. كه به دليل فاخر بودن اين بنا آن را جايگاه عدل و يا سراي پادشاه نامگذاري كرده اند و اين مطلب با لقب و اشتهار شهر  لار در قرن هشتم و نهم و دهم كه لار را «دارالامان» و «دارالمعدله» و حتي بنام «بلد طيبه» لار ذكر كرده اند همخواني دارد. چه بسا اين سازه در ابتدا، كاربري ديگري مثل قصر و يا يك كاربرد آئيني نيز داشته است.

مبادلات تجاري در بازار قيصريه:      

از منابع و اسناد تاريخي چنين مستفاد مي شود كه لار به عنوان مركز مهم مال التجاره عمده سرزمين ساحلي درياي پارس قلمداد مي شده و از مهمترين راههاي تجاري و اماكن اقتصادي  بين راهي برخوردار  بوده است.

ضرب سكه نقره خالص لاري و تعداد بسيار زياد كاروانسرا و نيز محل توليد برخي كالاها مثل ابريشم. کمان بسيار مرغوب لاري، بزار كه در صنعت دارو مصرف داشته، باروت در صنعت نظامي و نيز موميائي داروئي همچنين  پرورش اسب و صادرات آن به هندوستان و اروپا دلايل رونق تجاري بازار قيصريه و نشانه اي از قدرت تجاري تاجران بر و بحر لارستاني بوده است.

رديابي بناي قيصريه در منابع و اسناد تاريخي                                       

با مراجعه به تواريخ مكتوب محلي از جمله كنز التواريخ و منتخب التواريخ و نيز دره التواريخ لارستان مي توان اطلاعات اوليه اين بناي عظيم را ملاحظه نمود. گرچه اين نكته مهم را بايستي يادآوري كرد كه هر سه مجلد تاريخهاي فوق محتملا تاريخ هاي شنيداري بوده كه بعدها مكتوب شده و سندي در تاييد مطالب عنواني آن راجع به قيصريه و از جمله اسناد معتبر مستقل ديگري وجود ندارد اما ذكر همان مطالب مكتوب شده چندين قرن قبل كه منشاء شنيداري داشته نيز خالي از لطف نيست؛ كما اينكه بر ما مسلم است كه پلان معماري قيصريه مطابق با پلان معماري گنبدي ساساني از جمله كاخ اردشير بابكان در شهر گور و كاخ ساساني سروستان و آتشكده چهار قاپي قصر شيرين مي باشد.

به هر حال در منتخب التواريخ لارستان آمده است: از آثار و بناي خير ايرج شاه جلال الدين قيصريه لار است كه تماما به سنگ تراش و آهن كاش كار كرده اند و اين قيصريه چهارده زرع شاهي عرض و چهارده زرع شاهي طول و ارتفاع آن ۳۸ زرع است.

از اين منبع محلي مي توانيم نتيجه بگيريم كه بناي اوليه بازار كه مي تواند همين بازار يا سازه كهن تري قبل از اين باشد محتملا در قرن اول بوده باشد چرا كه ايرج شاه پادشاه ميلادي ايراهستان و جتستان در سال هشتاد و يك امارت داشته و در ادامه آورده اند كه: اگر چه در سال ۱۰۱ هجري بازار و دكاكين به واسطه زلزله خراب شد ولي قيصريه به جهت استحكامش به جاي خود ماند (آسيبي نديد).

بازار قيصريه در سفرنامه هاي تاريخي:

با مراجعه به سفرنامه هاي متعدد مي توان بطور موجز و بسيار خلاصه آنچه را كه سياحان و سفرا و دانشمندان مختلف و در مسير حركت و ديدار از شهر لار و بازار قيصريه مكتوب كرده اند به شرح زير ارائه داد :

اول بار ابن بطوطه سياح مراكشي در سال ١٣٣٧ ميلادي برابر با ٧٣٨ قمري. يعني حدود ۷۰۰ سال قبل و بدون ذكر نام از وضعيت اين بازار در رحله خود توصيفاتي مبني بر نيكويي اين بازار دارد و سپس ژورفا باربارو در سال ١٤٧٤ برابر با ٨٧٩ قمري. يعني كمتر از ٦٥٠ سال قبل آن را مركز مال التجاره ناميده همچنين مايكل ممره سياح و تاجر ونيزي در سال ١٥٤٧ ميلادي برابر با ٩٤٧ هـ. ق توضيح مي دهد: مغازه هاي بازار با كالاي تجاري انباشته شده بود و هيچ لزومي به نگهباني از آنها نبود زيرا به گفته شاه، لار نمونه كامل عدالت است و نيز جان نيوبري در سال ١٥٨١ برابر با ٩٨٩ قمري. يعني حدود ٤٤٩ سال قبل به آن اشاره دارد  اما نيكولا دوارتاربلو در سال ١٦٠٦ برابر با ١٠١٦ قمري و حدود سه سال پس از سقوط سلسله اميران ميلادي لار توسط شاه عباس توصيفات كاملتري از بازار قيصريه دارد. او مي نويسد: من در شهر بازاري ديدم كه هم به خاطر ميوه هايش و هم به خاطر پارچه ها و همه چيزهاي مورد نياز انسان، يكي از بهترين بازارهایي بود كه من در پارس ديده بودم. اين بازار در مجموع به شكل صليبي است و در پاي گنبد چشمه اي با چند فواره ديده مي شود كه آب آن به درون حوض گردي مي ريزد، آنگاه داخل كانالهاي زير زميني جاري مي شود و باغهاي اطراف را آبياري مي كند.

همچنين دن دو سيلوا فيگوئيرا در سال ١٦١٤ برابر با ١٠٢٣ هـ. ق آورده است: بازار از خارج يك مكعب كامل است. ديوارهاي بسيار بلند دارد كه از سنگ تراش بسيار سخت و بسيار سفيد ساخته شده در هر پهلوي ساختمان داراي دري بزرگ است. اين درها به كوچه بازارهاي بسيار زيبایي باز مي شوند. ديوارهاي بازار چنان صاف و هموارند و چنان با مهارت صيقلي شده اند كه در درخشندگي به مرمر طعنه ميزنند. كف بنا با سنگهاي مربع شكل بسيار صيقلي از همان جنس كه كل بنا با آن ساخته شده است فرش گرديده است و در يك كلام ساختمان اين بازار به قدري مجلل است كه مي تواند رونق بخش زيباترين شهرهاي جهان باشد.

پيترو دلاواله اهل ايتاليا در سال ١٦٢١ ميلادي برابر باز ١٠٢١ هـ. ق در سفرنامه اش يادآوري مي كند بازاري باشكوه و با كالاي فراوان كه اگر در اروپا بود جزو بهترين ساختمانهاي اروپایي محسوب مي شد و نيز سر توماس هربرت در سال ١٦٢٨ ميلادي و برابر با ١٠٣٨ هـ. ق مي نويسد: بازار باشكوهي است و نزديك اين بازار سكه هاي مشهوري از جنس نقره خالص ضرب مي شود (اين سكه به پول اروپایي ١٠ پنس ارزش دارد).

بايد يادآور شد تاقبل از صفويه بازار قيصريه  لار مشتمل بر محدوده گنبد قيصريه و غلام گردشي پيرامون با چهار درب بزرگ ورودي بود كه به شكل مكعب مستطيل ديده مي شد و فاقد چهار راسته بود. راسته ها به تدريج در اواخر صفويه و نيز از زمان حكومت نصير خان اول (افشاريه و زنديه) تكميل شد.

نتيجه گيري:      

بازار قيصريه شايد قديمي ترين سازه زنده و فعال تجاري ايران و جهان باشد. قدر مسلم لار قديم از آنچنان ظرفيت مدنيت و شهر نشيني و تجارت برخوردار بوده كه اين سازه فاخر و زيبا را در خود جاي داده و به نظر مي رسد با افول لارستان طي سده هاي اخير اين بناي فاخر نيز به فراموشي سپرده شده در حالتي كه قيصريه مادر بازارهاي گنبدي و سرپوشيده ايران است و بازار قيصريه اصفهان با الگو برداري از بازار قيصريه لار در ميدان نقش جهان احداث گرديد و بازار وكيل نيز با الهام از بازار لار در شيراز ساخته شد.  بازار زرگران بخارا در كشور ازبكستان نیز كپي از بازار لار است. اين غفلت بوجود آمده در حفاظت و بازشناسي اين سازه منحصر به فرد معماري، زيبنده مردمان فرهيخته و هوشمند لارستان نیست.

اميد آنكه اين مقاله بتواند موجبي براي اهتمام اهالي ميراث و فرهنگ در شناسایي و ثبت جهاني اين اثر ارزنده فراهم آورد.

منابع:

١- تاريخ مفصل لارستان. جلد اول وثوقي- عابدي راد- رحماني- تقوي. نشر همسايه ١٣٨٦.

۲- منتخب التواريخ لارستان اشكناني ١١٧٥ هـ. ق.                            

٣-تاريخ كامل ايران سرجان ملكم. ترجمه  ميزا ابوالقاسم حيرت نشر افسون ١٣٨٠.

۴-سفرنامه كمپفر  نشر خوارزمي ١٣٦٠.                         

۵-جاده ابريشم دريائي. رالف كاوستر ترجمه دكتر محمد باقر وثوقي ١٣٩٢.

۶-Thomas herbert  travel in persia. 1627 ——london—۱۹۲۸

۷-The travels of monsieur de Thevernot in to the levant london 1686.

۸-Un voyageur portugais perse au debut du Xviie siecle Nicolau de rebelo  Lisbonne 1972