استفاده بهینه از رواناب های سطحی در دشت لار

دشت لار در جهت شرقی ،غربی گسترش دارد و طول آن ۲۰ کیلومتر و عرض متوسط آن به ۶ کیلومتر می رسد. این دشت توسط کوه هایی که در شمال و جنوب قرار دارند

محصور شده است . این دشت شهر لار و شهرک های لطیفی و خور و چندین روستا را در خود جای داده است .میانگین بارش سالیانه در این حوضه ۲۲۰٫۸ میلی متر می باشد.

بارندگی ها نیز به طور یکنواخت در تمام فصول پراکنده نشده است و در حدود ۵۷٫۵ درصد بارش ها در فصل زمستان رخ می دهند. این عدم یکنواختی  بارش ها در طول سال گاهی موجب بروز سیل و بدنبال آن خساراتی کوچک و بزرگ در دشت لارستان می شود .بطور کلی به هنگام بارندگی سیستم حرکت آبهای سطحی در شهر لار متاثر از دو حوضه آبریز در شمال و در جنوب شهر می باشد به طوری که نزولات جوی از طریق چهار مسیل اصلی طبیعی از جنوب شهر و یک مسیل اصلی طبیعی از شمال شهر و جمعا در پنج مسیل جاری می شوند.

بدین ترتیب شهر لار در مسیر شبکه آبهای سطحی قرار داردکه از شمال و جنوب جریان می یابدو در نهایت با توجه به شیب عمومی دشت لار حجم بزرگی از این جریانات در یک مسیل اصلی در منطقه چاربرکه جریان یافته و در نهایت از دشت لار بدون هیچگونه کنترلی خارج می شود و در بعضی موارد موجب خساراتی نیز در پایین دست می شود.

وجود سازه ها و ساختارهایی جهت کنترل سیلاب های گاه و بیگاه می تواند علاوه بر کاهش خسارات ناشی ازسیل ،زمینه های استفاده از آب حاصل از باران را بصورت بهینه فراهم سازد.کنترل سیلاب با طرح های کم هزینه علاوه بر استفاده از اب باران در سطح زمین می تواند در تغذیه سفره های زیرزمینی نیز موثر واقع شود.

در سالهای اخیر تغییرات اقلیمی و جوی در جهان و ایران باعث خشکسالی های شدیدی شده است که یکی از پیامد های آن کاهش شدید سطح آبهای زیرزمینی و به دنبال آن کاهش کیفیت آبهای زیرزمینی برای کشاورزی می باشد. استان فارس و شهرستان لارستان نیز از این قاعده مستثنی نمی باشدو خشکسالی های اخیر باعث شده سفره های زیرزمینی دچار افت شدید سطح ایستابی شوند. بنابراین تغذیه مصنوعی سفره های زیرزمینی راهکاری مناسب جهت استفاده از سیلاب ها و افزایش پایداری سفره های زیرزمینی و به دنبال آن افزایش حجم آب در سفره های زیرزمینی برای مصارف آینده و بهبود کیفیت آب برای کشاورزی می باشد.

از مهمترین سازه های مناسب و کم هزینه که می تواند در دشت لارستان و در مسیر مسیل ها برای کنترل جریان سیلاب و تغذیه مصنوعی سفره های زیرزمینی  احداث نمود عبارتند از :

الف ) ترانشه های کنترل جریان سیلاب
 ب) ایجاد سیل بند های شنی 

کم هزینه ترین نوع سازه ها برای کنترل سیلاب احداث ترانشه ها می باشد. این ترانشه ها در واقع گودال هایی هستند که در مسیل ها در نتیجه خاکبرداری ها احداث می شوند . تعداد و ترتیب آنها به بزرگی مسیل بستگی دارد و می توانند بصورت سری و یا موازی در مسیل رودخانه ها احداث شوند . به هنگام وقوع بارندگی و جریان سیل این ترانشه ها بخشی از جریان سیل را در خود جای داده و سرریز خود را به ترانشه بعدی هدایت می کنند و بدین صورت کنترل سیلاب و کاهش حجم سیلاب در ادامه مسیر بخوبی و بدون نیاز به اقدامات کنترلی و راهبری انجام خواهد گرفت.

اهداف استفاده از این دو نوع سازه عبارتند از :

 الف) کاهش سرعت جریان سیل
  ب) ذخیره ی بخشی از جریان سیل
 ج) افزایش مدت زمان نگهداری سیل در منطقه

این سازه ها با کاهش سرعت سیل از فرسایش ناگهانی زمین های منطقه که عمدتا کشاورزی هستند جلوگیری می نمایند. همچنین با ذخیره بخشی از جریان سیل ، از طغیان سیل و ایجاد خسارت در پایین دست می کاهند و با افزایش مدت زمان نگهداری آب  در منطقه باعث تغذیه آبهای زیرزمینی و بهبود کیفیت آن می شوند. مهمترین هدف از احداث این سازه ها تغذیه مصنوعی سفره های زیرزمینی و بهبود کیفیت آبهای زیرزمینی در پایین دست می باشد .

طبق مطالعات انجام گرفته ، بهترین مکان برای احداث این سازه ها مکان هایی هستندکه در آنها شیب زمین کم ، سیل خیزی بالا، عمق سطح ایستابی آب زیرزمینی بالاو نفوذپذیری خاک بالا باشد. با توجه به  شیب عمومی دشت لار و عمق بالای سطح ایستابی آب زیرزمینی و شیب کم در منطقه چاربرکه و همچنین با توجه به اینکه درصد بالایی از جریان سیل در دشت لار از این منطقه می گذرد می توان گفت که این منطقه می تواند محلی مناسب برای احداث سیل بند های شنی و یا ترانشه های کنترل سیلاب باشد.

از مهمترین مزایای احداث سیل بند های شنی و یا ترانشه های کنترل سیلاب دراین منطقه می توان موارد زیر را برشمرد

–    تغذیه مصنوعی سفره های زیرزمینی در پایین دست (مهمترین هدف)
–    بهبود کیفیت آب زیرزمینی در پایین دست و در نهایت بهبود کیفیت آب کشاورزی و آب خام مصرفی جهت تصفیه برای مصارف شرب در پایین دست
–    کاهش شوری آب زیرزمینی و افزایش حاصلخیزی زمین های کشاورزی
–    کاهش خسارات ناشی از سیل با کنترل جریان و کاهش حجم سیل 
–    کاهش میزان آب از دست رفته در دشت لار و استفاده بهینه از آب باران
–    تامین آب جهت توسعه طرح های جنگل داری 
–    جبران کم آبی در ماه های خشک سال

نویسنده : مجتبی سجادی
دانشجوی مقطع کارشناسی ارشد مهندسی بهداشت محیط دانشگاه علوم پزشکی تهران