یادداشت: معرفی شخصیت گمنام شیخ محمدرفیع بیرمی‌لاری

میلاد لارستان: یادداشت حاضر پژوهشی مستند و معرفی مختصرِ یکی از صاحب‌نظران قرن دوازدهم و مربوط به عصر صفویان است که تا به امروز در تاریخ محلی لارستان ناشناخته مانده است. این تحقیق با تکیه بر اسناد موجود از استاد وی است؛ شاید مشعل راهی باشد برای کشف دست‌نوشته‌های این خط اندیشه‌‌‌گار و دیگر خورشیدهای در خاکِ این خطۀ ریشه‌دار…

شیخ محمدرفیع بیرمی لاری از شاگردان شیخ سلیمان بحرانی ماحوزی بوده که در دستخطی که در اصفهان به سال ۱۱۱۱ق. نگاشته شده از وی اجازه گرفته است. منظور از اجازه، اجازۀ روایت از اصطلاحات علم درایه و با فحوای مجوز شیخ و استاد به فرد مورد اطمینان خود برای نقل احادیث یا تفاسیری است که وی در نوشته‌های خویش گرد آورده یا آنها را روایت کرده است.

شیخ ابوالحسن سلیمان ابن عبدالله ماحوزی بحرانی، فقیه، محدث، خطیب و شاعر شیعه در قرن یازدهم و دوازدهم هجری و از شاگردان علامه مجلسی است که در هفت‌سالگی حافظ کل قرآن بوده و با وجود فوت در ۴۶ سالگی در حدود ۱۲۰ اثر از او شمارش شده است. او در جوانی فقیهی صاحب‌نظر بوده که به ریاست انجمن دینی بحرین که در آن زمان حوزۀ علمی پررونقی داشته رسیده است.[۱]یکی از آثار وی شرح مفتاح‌الفلاح شیخ بهایی به نام «فلق الصباح(الاصباح) فی شرح مفتاح الفلاح» است. مفتاح‌الفلاح کتابی است در موضوع ادعیه و به زبان عربی که در سال ۱۰۱۵ق. نوشته شده است.

«شرح مفتاح‌الفلاح از شیخ سلیمان ماحوزی بحرانی است که تألیف آن در عصر پنجشنبه دهم ربیع‌الثانی ۱۱۰۴ به پایان رسیده است و در اجازه‌ای که مؤلف به شاگردش مولی محمدرفیع بیرمی لاری داده نام کتاب را فلق الاصباح فی شرح مفتاح الفلاح ذکر نموده است. آغاز نسخه چنین است: اللام إما للجنس أو الاستغراق و الثانی ألیق بالخطابیات»[۲]

در جاهای دیگری نیز شرح فوق به اجازۀ مذکور معطوف شده است:

الف: «فلق الصباح فی شرح مفتاح الفلاح: للشیخ بهائی و الشرح للشیخ سلیمان الماحوزی، ذکره المصنف بهذا العنوان بنفسه فیما کتبه من الاجازه بخطه لتلمیذه المولی محمد رفیع البیرمی اللاری و…»[۳]

ب: «شرح مفتاح‌ الفلاح: للشیخ البهائی تألیف الشیخ سلیمان البحرانی… و قال المصنف نفسه فی اجازه صدرت منه بخطه لتلمیذه المولی محمد رفیع البیرمی اللاری أن إسمه فلق الاصباح فی شرح مفتاح الفلاح»[۴].

در کتاب مجموعۀ رسایل نوشته شده که شیخ محمدرفیع بیرمی لاری از علامه ماحوزی اجازۀ نقل روایت دریافت نموده است.[۵]

آقابزرگ صاحب الذریعه(دائره‌المعارف میراث مکتوب شیعه) دربارۀ این اجازه نوشته است:

«المجاز ۱۱۱۱ اللاری من تلامیذ سلیمان بن عبدالله ماحوزی(۱۱۲۱-۱۰۷۵) رایت اجازه الماحوزی(ذریعه۱، رقم ۱۰۲۴؛ ذریعه۱۱، رقم ۱۰۲) لصاحب الترجمه بخطه علی ظهر رساله المُجیز فی الطهاره و الصلاه بعد قراءه صاحب الترجمه علیه و وصفه بقوله (المولی الافضل الاکمل ذوالنفس الزکیه و الملکات الملکیه والشیم العلیّه و الهمم القدسیه الزکی الذکی الالمعی محمد رفیع البیرمی اللاری) و … والنسخه عند الحسین القدیحی(ذ ۲ ، رقم۱۶۵۹)…»[۶]

که توضیح داده که اجازه در رسالۀ فی الطهاره و الصلاه نوشته شده و نسخه نزد شیخ حسین قدیحی در نجف(و احتمالاً کتابخانۀ آیت‌الله خوانساری) است… و شرح صفحات مذکور در یادداشت فوق از کتاب الذریعه:

۱- اجازته: للشیخ محمد رفیع البیرمی اللاری مختصره تاریخها… بخطه علی ظهر رسالته فی الطهاره والصلاه.[۷] (رساله فی الطهاره و الصلاه: الشیخ سلیمان الماحوزی اولها(اما بعد حمدالله علی نعمه الوافره…) و علیها اجازته بخطه لتلمیذ المولی محمد رفیع البیرمی اللاری… والنسخه عند الشیخ حسین القدیحی فی النجف)[۸]

۲- رساله فی اجازه: الشیخ سلیمان الماحوزی لتلمیذه المولی محمد رفیع البیرمی. اولها (بحمدک اللهم علی الهدایه الی المعالم الروایه… ثم ان المولی الاکمل الافضل الاعدل الانبل الصالح المحقق الزکی مولانا محمد رفیع البیرمی اللاری…)…[۹]

که موارد برشمرده نیز اشاره دارند به محتوای «اجازه»ای که شرح داده شد.

و دربارۀ اثر دیگری از شیخ سلیمان نیز در الذریعه آمده:

«انوار الهدی فی تحقیق البداء… و أشرنا إلیه بعنوان«أعلام الهدی» الذی صرح به المؤلف نفسه فی اجازته للمولی محمد رفیع البیرمی … موجود فی مکتبه المولی محمد علی الخوانساری(۱۷۳۹:أنوارالهدی)…[۱۰]

که مربوط به کتاب انوارالهدی است: «انوارالهدی فی تحقیق البداء، سلیمان ماحوزی، تألیف برای عباس‌قلی‌خان در یک مقدمه و سه فصل، موجود در کتابخانۀ ملامحمدعلی خوانساری»[۱۱]

و توضیح اینکه سید اعجاز حسین در کشف‌الحجب نام این کتاب را انوار الهدی فی تحقیق‌ البداء ذکر می‌کند اما(مطابق سند پیشین در الذریعه) ماحوزی در اجازه‌ای به محمدرفیع بیرمی کتاب خود را أعلام الهدی فی مسأله البداء معرفی کرده است.[۱۲]

همین مورد در شمارۀ ۳۱ مقالۀ «تصحیح، مهمترین رکن کتاب الذریعه» نیز تأیید شده است.[۱۳]

همچنین شیخ سلیمان در فهرست آل بابویه و علماء بحرین، کتاب را اعلام الهدی فی مسأله البداء می‌نامد.[۱۴]

و در مقالۀ «معرفی کشکول ماحوزی» در بخش تألیفات شیخ سلیمان در ردیف ۸ اجازه به محمدرفیع بیرمی و در ردیف ۲۰ اعلام الهدی فی البداء را نام برده است.[۱۵]

در دیگر ارقام الذریعه هم مثل «ج۱۰، رقم۱۴۹، ص۳۲» و «ج۱۵، رقم۶۳۰، ص۹۶» از اجازۀ مزبور یاد شده است.

یادآوری می‌شود که اجازه‌ای مشابه نیز منسوب به شیخ محمد بیرمی لاری روایت شده که به آیت‌الله شیخ محمد حقانی بیرمی تعلق دارد و مربوط به قرن اخیر است.

ارزیابی پایانی: شیخ محمدرفیع بیرمی لاری از شاگردان ممتاز علامه شیخ سلیمان ماحوزی بحرانی بحرینی بوده و در سال ۱۱۱۱ق. از وی اجازۀ نقل حدیث دریافت نموده و استنباط این است که در تدوین دو کتاب استادش به نامهای «فلق الاصباح فی شرح مفتاح الفلاح» و «أعلام الهدی فی مسأله البداء» که علامه ماحوزی، تثبیت نام دو کتاب خود را با اسامی اخیر در آن اجازه مرقوم نموده همکاری داشته است.

[۱]- البلادی البحرینی، انوار البدرین فی تراجم علماء القطیف والإحساء والبحرین، ص۶۴

[۲]- وفادار مرادی، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ آستان قدس رضوی، ج۱۵، ص۴۷۹

[۳]- آقابزرگ‌الطهرانی، الذریعه، ج۱۶، رقم۱۴۲۱، ص۳۱۱

[۴]- همان، ج۱۴، رقم۱۸۲۱، ص۸۲

[۵]- آشتیانی و درایتی، مجموعۀ رسایل در شرح احادیثی از کافی، ص۵۳

[۶]- آقابزرگ‌الطهرانی، طبقات اعلام الشیعه ، ج۶، ص۲۷۹

[۷]- آقابزرگ‌الطهرانی، الذریعه، ج۱، رقم۱۰۲۴، ص۱۹۷

[۸]- همان، ج۱۵، رقم۱۲۷۵، ص۱۹۱

[۹]- همان، ج۱۱، رقم۱۰۲، ص۲۰

[۱۰]- همان، ج۲، رقم ۱۷۳۸، ص۴۴۸

[۱۱]- زادهوش، «آموزۀ بداء و کتابشناسی آن»، ص۷۶

[۱۲]- نیشابوری کنتوری، کشف الحجب والاستار عن اسماء الکتب والاسفار، ج۱، ص۵۴

[۱۳]- فاطمی، «تصحیح، مهمترین رکن کتاب الذریعه»، ص۴۶

[۱۴]- الماحوزی البحرانی، فهرست آل‌ بابویه و علماء ‌البحرین، ص۷۸

[۱۵]- صادقی و طالعی، «معرفی کشکول ماحوزی و فوائدی از آن»، صص۱۰۳-۱۰۴

نگارنده: سید مهدی عسکری-بیرم

ف ۱۱۰