بزرگترین آب انبار ایران در کجا قرار دارد؟! قزوین، فارس یا هرمزگان؟

بزرگترین آب انبار ایران در کجا قرار دارد؟!

به گزارش میلاد لارستان به نقل از گریشنا، بزرگ‌ترین آب‌انبار ایران را به اشتباه آب‌انبار سردار بزرگ قزوین می‌دانند، در حالی که دو آب‌انبار بسیار بزرگ‌تر از آن در جنوب ایران وجود دارد: برکه گنج‌البحر (در زبان محل کَل) در شهر گراش استان فارس، و برکه دریادولت در بندر کنگ استان هرمزگان. حجم مخزن این سه برکه، نشانگر اصلی است: برکه‌ی کل بیش از ۱۳۸۰۰ متر مکعب، برکه دریادولت بیش از ۸۶۰۰ متر مکعب، و برکه سردار بزرگ نزدیک به ۴۹۰۰ متر مکعب گنجایش دارد. دو برکه‌ی اول هنوز آبگیری می‌شوند و مورد استفاده‌اند، اما برکه سردار بزرگ به موزه تبدیل شده است.

این برکه در تاریخ ۲۷ دی ماه ۱۳۷۹ با تلاش گروه گردآورندگان فرهنگ گراشی با شماره ۳۲۹۲ در فهرست آثار ملی ثبت شده است. نخستین توصیف عظمت این برکه در مقاله‌ای با عنوان «برکه کل» (۱۳۷۱) نوشته عزت‌الله نوذری آمده است: «این آب‌انبار عجیب‌ترین، باشکوه‌ترین و احیانا بزرگ‌ترین آب‌انبار ساخته شده در ایران است.»

این واقعیت‌های علمی، تازه‌ترین یافته‌ها درباره‌ی برکه‌ی بزرگ گنج‌البحر است که مهندس حامد عبدالهی برای پروژه‌ی کارشناسی ارشدش در رشته‌ی معماری دانشگاه شیراز ارائه کرده است. مهندس عبدالهی چندی پیش، از پایان‌نامه‌اش با عنوان «طراحی موزه برکه کل با رویکرد بازآفرینی شهری» به راهنمایی دکتر کاوه فتاحی و دکتر مریم اختیاری و با مشاوره دکتر عبدالرسول خیراندیش (چهره ماندگار حوزه تاریخ کشور) و دکتر رزا وکیلی‌نژاد دفاع کرد که با نمره‌ی عالی پذیرفته شد.

یافته‌های جدید درباره برکه کل

آب‌انبار گنج‌البحر (برکه کل) در گراش و برکه‌ی دریادولت در بندر کنگ استان هرمزگان بزرگ‌ترین برکه‌های ایران هستند، اما چون منابع علمی و پژوهشی درباره‌ی این دو برکه بسیار محدود است، ناشناخته مانده‌اند و معمولا آب‌انبار سردار بزرگ قزوین را به عنوان بزرگ‌ترین آب‌انبار شناخته می‌شود. نکته‌ی جالب درباره این سه آب انبار این است که هر سه در دوره قاجاریه ساخته شده است.

اما در مقایسه‌ی ابعاد این سه برکه و حجم ذخیره‌ی آب در آن ها، می‌توان دید که برکه کل نزدیک به سه برابر بزرگ‌تر از آب‌انبار سردار بزرگ قزوین است. مخزن استوانه‌ای برکه کل با قطر ۲۹ متر و ارتفاع ۲۱ متر، حجمی برابر با ۱۳۸۷۲،۹۲ متر مکعب آب در خود ذخیره می‌کند. آب‌انبار سردار بزرگ قزوین با مخزن مربعی با قطر ۱۷ متری و ارتفاع ۲۸ متری (البته از نوک گنبد) حجمی برابر ۴۹۰۰ متر مکعب گنجایش دارد. گنجایش مخزن استوانه‌ای برکه‌ی دریادولت بندر کنگ نیز با قطری ۲۸ متری و ارتفاعی ۱۴ متری، ۸۶۲۰،۵۲ متر مکعب آب است.

برکه کل یک برکه‌ی شهری است که متاسفانه از سال‌ها پیش در میان خانه‌های مسکونی اطرافش کاملا محصور شده است و اصلا دیده نمی‌شود. اما این که این برکه هنوز آب‌های سطحی را ذخیره می‌کند، نکته‌ی مهمی است. در گذشته از آب این برکه برای مصارف آشامیدنی و آبیاری نخلستان‌ها استفاده می‌شده است، اما امروزه آب آن بلااستفاده و آلوده به زباله‌ است.

بانی خیر و مراحل ساخت برکه

برای بازشناسی آب‌انبار گنج‌البحر (برکه کل)، باید شخصیت حاج اسدالله دهباشی گراشی، بانی خیر این برکه و حاکم منطقه در آن زمان، را بیشتر شناخت. او به زعم بسیاری از مردم گراش، بزرگ‌ترین خیر گراشی بوده است و توسعه‌ی شهری گراش را می‌توان به او نسبت داد. در بین قدمای شهر مشهور است که حاج اسدالله از بزرگان منطقه بوده و این برکه را برای کمک به اشتغال و معیشت مردم شهر گراش در یک دوره‌ی قحطی شدید ساخته است. در اسناد تقسیم آب برکه، حاج اسدالله ۱۲ سهم برای آب این برکه تعیین کرده است، که یکی از سهم‌ها به وقف عام اختصاص داده شده است.

معماری و سازه‌ی برکه نیز چشمگیر است. در معماری قدیم گراش، متراژ را بر اساس «قد» می‌سنجیدند که ۱ متر و ۷۵ سانتی‌متر است. عمق برکه کل ۱۲ قد و قطرش ۲۹ قد بوده است. ارتفاع جدار بیرونی برکه ۵ متر و ضخامت جداره آن ۳ متر است. تخمین زده می‌شود اگر سقف برکه به اتمام رسیده بود، سقفی مخروطی بوده که از بالای این جداره تا حدود ۱۴ و نیم متر ارتفاع داشته است. این برکه شش ورودی آب و شش دروازه برداشت آب داشته است.

تاریخ دقیق شروع و اتمام ساخت برکه هنوز مشخص نیست. بر اساس این گفته که زمان ساخت برکه، منطقه درگیر قحطی بوده است، می‌توان ساخت آن را به حدود ۱۵۰ سال پیش ارجاع داد. به احتمال زیاد ساخت آن نزدیک به ۱۵ تا ۲۰ سال طول کشیده است.

بررسی اسناد مرتبط نیز بر این احتمال صحه می‌گذارد. مهندس عبدالهی برای این منظور، اسناد جمع‌آوری شده توسط گروه گرد‌آورندگان فرهنگ گراشی، دانشنامه کهن‌پارسیان و دیگر اسناد را بررسی کرده است. بر اساس کتیبه‌ی «برکه حاج اسدالله» که پیش از برکه کل ساخته شده است، ساخت برکه حاج اسدالله در سال ۱۲۸۶ هجری قمری به اتمام رسیده است. در سال ۱۲۸۸ ایران درگیر یک قحطی شدید شده است. بر این اساس می‌توان آغاز ساخت برکه کل را بین سال‌های ۱۲۹۵ تا ۱۳۰۰ دانست و احتمالا در بین سال‌های ۱۳۱۰ تا ۱۳۱۵ ساخت برکه به اتمام رسیده است. در سال ۱۳۳۰ قحطی شدیدی در منطقه رخ داده است. می‌توان حدس زد که بین سال‌های ۱۳۱۵ تا ۱۳۳۷ این برکه مسقف بوده است، چون اولین باری که از این برکه با خصوصیت بی‌سقف بودن نام برده شده، در سال ۱۳۳۷ است. در سند معامله دو سهم آب از یازده سهم برکه که در مالکیت محمدجعفرخان بوده است، از این برکه اینگونه یاد شده است: «آب‌انبار نو مدور کبیر بی‌سقف مشهور به برکه مغفور مبرور حاجی اسدالله معروف به گنج‌البحر.»

وجه تسمیه گنج‌البحر یا کل

در بقیه‌ی اسناد تاریخیِ تقسیم و معامله‌ی آب آب‌انبار نیز از این آب‌انبار به نام «گنج‌البحر» یاد می‌شود. اما اسم «کَل» احتمالا در سال‌های بعد در میان عامه معروف شده است، چون سقف برکه به علتی که هنوز معلوم نیست، ریخته است. حتی گمان می‌رود احداث سقف برکه هیچوقت به پایان نرسیده و در میانه ساخت ریزش کرده است. در باور عامه، استادکارها شیرازی بوده‌اند و آن زمان سقف برکه نیز ساخته شده است. اما در سال‌های بعد، سقف برکه فرو ریخته است. به احتمال زیاد، وقوع یک زلزله دلیل خرابی سقف برکه بوده است. اما عدم مهارت در ساخت سقف (به خاطر بزرگی برکه)، سردی و گرمی هوا و بارندگی شدید نیز به عنوان دلایل دیگر ذکر شده است. این در حالی است که تا قبل از ساخت برکه گنج‌البحر، برکه حاج اسدالله با قطر ۲۱ متر و ارتفاع گنبد ۱۰ متر و نیم ساخته شده است، و روش ساخت سقف گنج‌البحر بسیار شبیه به برکه حاج اسدالله است. بدین ترتیب، وجود سقف برای برکه‌ گنج‌البحر چندان دور از تصور نیست.

روند شکل‌گیری پایان‌نامه تا طراحی نهایی موزه برکه کل

مهندس حامد عبدالهی یکی از بنیان‌گذاران انجمن حفظ و معرفی آثار و بناهای تاریخی گراش (که عام مردم به آن انجمن ایکوموس گراش می‌گویند) است و اکنون چند سالی است ریاست هیات مدیره آن را به عهده دارد. این انجمن تاکنون فعالیت‌های زیادی در زمینه‌ی حفظ آثار تاریخی و جلب توجه به میراث فرهنگی انجام داده است.

اما همانطور که خودش در جلسه دفاع از پایان‌نامه‌اش ذکر می‌کند، مهندس عبدالهی کار تحقیقاتی درباره‌ی آب‌انبار گنج‌البحر (برکه کل) را از صفر شروع نکرده است. بخشی از یافته‌های او از خلال اسناد و مدارکی به دست آمده است که در گذشته توسط سه تن از پژوهشگران فرهنگ عامه گراش، عبدالله صلاحی، مهدی آینه‌افروز و مهدی جباری، در قالب گروه گردآورندگان فرهنگ گراشی و این سال‌ها در قالب دانشنامه کهن‌پارسیان جمع‌آوری شده است. او دعوت انجمن شاعران و نویسندگان را پذیرفت تا در سین هشتادم این انجمن، یک بار دیگر یافته‌هایش درباره‌ی آب‌انبار گنج‌البحر را ارائه کند.

مهندس عبدالهی در مورد شکل‌گیری ایده‌ی کار بر روی این آب‌انبار می‌گوید: «این ایده، نتیجه‌ی اولین برنامه‌ی گراش‌گردی بود که در سال ۱۳۹۴ انجام شد و ما به ابتکار دوستان، برای دیدن برکه کل به پشت بام یکی از همسایگان آقای ابراهیمی رفتیم و عظمت این برکه از زاویه‌ای دیگر برای ما آشکار شد. من پیش از این قصد داشتم روی خانه‌های قدیمی گراش برای پایان‌نامه‌ام کار کنم، اما چون روی برکه‌ی کل کار علمی چندانی انجام نشده بود، تصمیم گرفتم این موضوع را انتخاب کنم.»

مشورت دکتر کاوه فتاحی، استاد معماری دانشگاه شیراز و راهنمای پایان‌نامه‌، نیز در این تصمیم تاثیر زیادی داشته است. او که به عنوان داور بخش میراث فرهنگی در جشنواره فیلم کوتاه کل به گراش آمده بود، بعد از بازدید از برکه‌ی کل به مهندس عبدالهی در مورد موضوع پایان‌نامه‌اش گفته بود: «شک نکن که باید برکه کل را انتخاب کنی. اگر این بزرگترین آب انبار ایران است، حقش ادا نشده است»

بدین ترتیب، پایان‌نامه کارشناسی ارشد مهندس عبدالهی با عنوان «طراحی موزه برکه کل با رویکرد بازآفرینی شهری» شکل می‌گیرد. او در مورد روند کار توضیح می‌دهد: «در بازآفرینی برکه، چندین نکته مد نظر من بود. اولین موضوع باید این باشد که حریمی برای برکه تعریف کنیم و آن را از محصوریت خانه‌های مسکونی در بیاوریم. نکته‌ی بعد، طراحی یک موزه بود که بتوان در آن از نگاه مردم منطقه، نحوه‌ی تعامل با آب را نشان داد. نکته‌ی بعدی هم این بود که این مجموعه، فقط شامل موزه نباشد، بلکه عناصری در سایت آن تعبیه شود که مردم شهر و منطقه در طول سال نیز بتوانند از آن استفاده کنند. و مساله بعد، استفاده بهینه از آب برکه بود.» او به نقش تعیین‌کننده‌ی آب‌انبار در فرهنگ گراش نیز اشاره می‌کند: «آب‌انبار بیشترین بنای وقفی در گراش را تشکیل می‌دهد. بازی محلی آجی‌پنگی نیز یکی از بازی‌های جذاب گراشی‌ها در برکه‌هاست.»

نتیجه‌ی این پژوهش، طراحی یک موزه و همچنین ایجاد فضای فعال شهری در سایت برکه گنج‌البحر است که شامل مرمت و احیای خود برکه، موزه‌ی آب، محلی برای بازی «آجی‌پنگی»، محلی برای بازی کودکان، یک آمفی‌تئاتر روباز، و یک کافی‌شاپ در کناره‌ی مجموعه برای مشاهده برکه از ارتفاع و… است. حوضچه‌هایی برای تصفیه‌ی آب برکه نیز در نظر گرفته شده است که آب مورد نیاز را هم برای بخش‌های مختلف و فضای سبز موزه، و هم برای مصارف دیگر شهری آماده می‌کند.

گذشته از توضیحات تخصصی در مورد خصوصیات فنی و مهندسی طرح، مهندس عبدالهی می‌گوید: «مهم‌ترین نکته این است که آب‌انبار گنج‌البحر باید جلوی دیدگان همه باشد. این آب‌انبار باید از حصار در بیاید تا همه بتوانند شکوه و بزرگی‌اش را ببینند. همه ما وظیفه داریم بسترهای معرفی بزرگ‌ترین آب انبار ایران را فراهم کنیم.»

طراحی موزه را می‌توانید در این تصاویر ببینید. مهندس عبدالهی انیمیشن طراحی را نیز برای انتشار در اختیار گریشنا قرار داده است، که می‌توانید آن را از این لینک در سایت آپارات ببینید.