مسجد تاریخی “آخوند” گراش، شاهکاری از هنر ایرانی و اسلامی

مسجد تاریخی “آخوند” گراش فارس که از شاهکارهای هنر معماری ایرانی و اسلامی عصر صفویه برجا مانده، یکی از زیباترین و کهن‌ترین بناهای تاریخی و نمادی از هویت و اصالت مردمان این دیار است که حتی می‌توان با واکاوی بیشتر در این زمینه به چگونگی شرایط زندگی مردم جنوب فارس در آن روزگار پی برد.

به گزارش میلاد لارستان به نقل از ایرنا، مسجد آخوند، کالبدی منسجم‌ شده از اوضاع و احوال مردم گراش در عصر صفویه است که به نوعی بازگوکننده‌ شرایط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی این دیار در آن روزگار است اما این بنا تا کنون کمتر مورد توجه قرار گرفته است.

این مسجد، گلدسته و مناره ندارد و به صورت شبستانی است اما همین ساختار و کالبد فیزیکی و به ظاهر ساده آن، اوج عظمت و شاهکاری از هنر معماری ایرانی و اسلامی عصر صفویه را به تصویر می‌کشد.

بر اساس یافته‌های باستان شناسی، قدمت این بنای تاریخی به سال ۱۰۴۵ هجری قمری و متعلق به دوره صفویه و بنا به روایاتی این بنا به دوره افشاریه تعلق دارد اما به هر روی، کتیبه، سنگ نوشته‌ها و فرامین حک شده بر جداره‌های اطراف سر در مسجد، بهترین گواه بر قدمت این بنای تاریخی است.

مسجد آخوند، دارای یک حیاط، سالن اصلی، شبستان، حیاط خلوت، چند اتاق انباری و حوضخانه است.

سالن این مسجد دارای ۱۳ ستون و چهار پنجره سنگی مشبک، در سمت محراب است و سقف آن نیز با طاق‌های تیزه‌ دار شرقی و غربی در قسمت جلوی سالن و طاق‌های شمالی و جنوبی، در قسمت‌های عقب قرار گرفته است.

در سه ضلع بنا نیز طاق نماهایی به همان اندازه ساخته شده و در ضلع غربی آن به تعداد طاق‌ها، درهای بزرگی که رو به حیاط باز می‌شود، در نظر گرفته شده است.

کاوش های باستان شناسی نشان می‌دهد که این مسجد به شیوه شبستانی حیاط ‌دار و بدون ایوان ساخته شده‌است، طاق‌های سردر ورودی و نیز طاق‌های نمای این مکان از نوع شاه عباسی کار شده ‌است.

ارتفاع آسمانه (سقف) این مسجد در شبستان اصلی، قبل از انجام مرمت بیشتر بوده‌است که به دلیل خنکی و کوران هوا این امر انجام می‌شده ولی بعد از انجام مرمت، ارتفاع آسمانه را پایین‌تر آورده‌اند.

بار سقف نیز بر روی چهار عدد ستون انتقال داده می‌شود که مقطع این ستون‌ها قبل از انجام مرمت، چهار گوش و بعد از مرمت به صورت دایره تغییر پیدا کرده‌است.

این مسجد دارای ۲ محراب، یکی در شبستان اصلی و دیگری در زیرزمین است، که بر بالای محراب اصلی، کتیبه‌ای سنگی نقش بسته‌است که ساخت این مسجد را به دوره نادرشاه افشار می‌رساند. طاق‌های فضای شبستان اصلی از نوع تیزه‌دار و شاه عباسی است.

در قسمت شمالی شبستان اصلی نیز دری زیبا و چوبی قرار دارد که به انباری منتهی می‌شود. دسترسی به شبستان زمستانه مسجد یا زیرزمین از طریق پله‌هایی با ارتفاع زیاد است که بی شک این امر در رفت آمد مردم مشکلاتی به وجود می‌آورده‌است.

ارتفاع آسمانه (سقف) شبستان زیرزمین یا شبستان زمستانه مسجد به دلیل خنک‌تر بودن در فصول گرم سال و گرم‌تر بودن در فصول سرد سال کمتر از شبستان اصلی است.

دودمان صفویان از سال ۸۸۰ تا ۱۱۱۴ خورشیدی به مدت ۲۳۴ سال بر ایران فرمانروایی کردند. این سلسله را شاه اسماعیل یکم بنا نهاد و آخرین پادشاه آن شاه سلطان حسین بود.

افشاریان از سال ۱۱۱۴ تا ۱۱۲۹ خورشیدی به مدت ۱۵ سال بر ایران حکومت کردند و نادرشاه افشار با خلع آخرین شاه صفوی (شاه سلطان حسین) این سلسله را بنیان نهاد.

 

کمک ۱۰ میلیارد ریالی خیران برای احیای مسجد آخوند

گذر زمان و برخی دخالت‌های انسانی در سالیان متمادی اگرچه تا حدودی بخش‌هایی از این بنای تاریخی را دستخوش تغییر و تخریب کرد اما همت خیران، نیک اندیشان، احساس مسوولیت باستان شناسان و دوستداران هویت و میراث تاریخی و فرهنگی شهر گراش تا کنون مانع از فراموشی و نابودی این اثر ناب فرهنگی شده است.

مدیر عامل انجمن حفظ و معرفی آثار و بناهای تاریخی گراش می‌گوید: مسجد آخوند که در سال ۱۳۸۴ با تلاش انجمن دوستداران میراث فرهنگی این شهر در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است، هم اینک با هزینه‌ای افزون بر ۱۰ میلیارد ریال که یکی از خیران و افراد نیک اندیش و دوستدار میراث کهن این سرزمین، تامین آن را بر عهده گرفته، با نظارت مستقیم ناظران اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی فارس در دست مرمت و بازسازی است.

غلامرضا آرمان مهر افزود: در طول سال‌ها تخریب و بازسازی، بخش‌های مهمی از جمله بنای خشت و گلی این مسجد تا حدودی از بین رفته که اکنون علاوه بر مرمت و احیای این بنا سعی شده تا اصالت و هویت گذشته آن نیز بازگردد.

وی، میانگین پیشرفت فیزیکی مسجد آخوند را بیش از ۸۵ درصد عنوان کرد و اظهار داشت: تا پایان سال ۹۹ و یا اوایل سال آینده، مرمت و احیای این بنای تاریخی تکمیل خواهد شد.

آرمان مهر اضافه کرد: از نظر معماری نیز این مسجد در دسته‌ مساجد شبستانی بدون ایوان قرار می‌گیرد که در واقع ریشه در اصیل‌ ترین الگوهای معماری مساجد تاریخی ایران دارد و برای درک و شناخت بهتر، می‌توان آن را با مسجد جامع فهرج در استان یزد و یا قدیمی‌ترین مسجد تاریخی ایران نیز مقایسه کرد.

وی، یکی از شاخص‌ترین ویژگی‌های معماری مسجد آخوند، سادگی و بی‌پیرایگی آن دانست و گفت: این مسجد به سبب قدمت زیاد و برخورداری از غنای تاریخی و فرهنگی در میان یادمان‌های تاریخی شهرستان گراش، اهمیت و جایگاه ویژه‌ای دارد.

مدیر عامل انجمن حفظ و معرفی آثار و بناهای تاریخی گراش ادامه داد: بنا به شواهد موجود، این مسجد را می‌توان قدیمی‌ترین بنا در بافت تاریخی گراش دانست و بر اساس مطالعاتی که در زمینه شکل‌گیری هسته‌ اولیه‌ بافت تاریخی گراش انجام شده، حتی می‌توان این بنا را کلید گمشده‌ بخش عمده‌ای از پرسش‌ها و مطالعات تاریخی در زمینه چگونگی شکل‌گیری ساختار شهری گراش به شمار آورد.

این کارشناس هنر معماری می‌گوید: همچنین از نظر موقعیت مکانی، با علم به اینکه در ایران از دیرباز نیایشگاه‌ها از اماکن مهم و شاخص شهر محسوب می‌شده و به نحوی در بهترین موقعیت‌های شهر بنا می‌شده، می‌توان حدس زد که بافت مجاور مسجد آخوند در دوران صفویه از ارزش اجتماعی بالایی نیز برخوردار بوده است.

آرمان مهر بیان کرد: با اینکه مساجد ایرانی به طور نسبی از دوره‌ سلجوقیان به بعد تا حدودی دچار تغییرات ساختاری و نیز مزین به تزیینات و صرف هزینه‌های فراوان شدند تا انسان را بیشتر مجذوب خود سازند، اما مسجد آخوند همچون الگوهای مقدم‌تر، بی‌آلایشی خود را حفظ کرده و با پرهیز از هرگونه تزیین با کمترین آرایه ‌بندی، تجلیگاه عبودیت و بندگی مردمان این سرزمین بوده است.

وی گفت: در آن دوران، موضوع‌های فرهنگی، دینی، علمی و معماری در بالاترین سطح مورد توجه قرار گرفت و در حوزه معماری و شهرسازی، آثار کم نظیری نیز بر جای گذاشته شد که مسجد آخوند گراش نمونه‌ای بارز و گواهی بر شکوه و زیبایی معماری و هنر اصیل ایرانی و اسلامی در دوره صفویه است.

 

مرمت مسجد آخوند با نظارت میراث فرهنگی گراش

مدیر اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان گراش نیز بیان کرد: مرمت و احیای مسجد آخوند و هر بنای ارزشمند و تاریخی در این منطقه با نظارت مستقیم، همکاری و همراهی این اداره انجام خواهد شد.

سید عفیف زندوی اظهار داشت: مطالعات و مستندنگاری فاز دوم مرمت و بازسازی مسجد آخوند گراش به اتمام رسیده و با کمک یکی از خیران گراشی هم اینک عملیات اجرایی آن در حال انجام است.

او ادامه داد: مرمت این مسجد تاریخی در سه فاز طراحی و برنامه‌ریزی ‌شده که تاکنون فاز اول آن شامل، بررسی بنا، آسیب‌شناسی، محکم‌سازی بنا، چوب کاری و سبک ‌سازی سقف پایان یافته است.

زندوی اضافه کرد: فاز دوم آن شامل، اجرای تاسیسات و دیوارچینی حیاط محوطه است که در قالب انجام تفاهم‌نامه با یکی از خیران عملیات اجرایی آن در حال اتمام و تکمیل نهایی است.

مدیر اداره میراث ‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شهرستان گراش افزود: مسجد آخوند گراش یکی از قدیمی‌ترین مسجدهای به‌جامانده از دوره صفویه است و به‌ شیوه شبستانی حیاط دار و بدون ایوان ساخته ‌شده است.

به گفته زندوی، این مسجد دارای شبستان‌های متعدد، ستون‌های سنگی و سرستون‌های مختلف است که در ساخت آن هیچ سازه بتنی بکار نرفته و تنها از ساروج برای قرار دادن اجزای مختلف در سازه این مسجد استفاده شده است.

او بیان کرد: این مسجد تاریخی همچنین دارای ۲ محراب یکی در شبستان اصلی و دیگری در زیرزمین است که بر بالای محراب اصلی آن، کتیبه‌ای سنگی نقش بسته‌ است.

مسجد تاریخی آخوند گراش به شماره ۱۲۷۶۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

 

۱۵ یادمان تاریخی گراش برای ثبت ملی در دست بررسی است

مدیر اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان گراش، همچنین اظهار داشت: تاکنون ۲۲ یادمان تاریخی این شهرستان در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است و ۱۵ اثر تاریخی دیگر نیز در دست بررسی و مطالعه است تا آنها نیز به ثبت ملی برسند.

زندوی ادامه داد: برخی از یادمان‌های تاریخی ارزشمند شهرستان گراش، سال‌هاست که به دلیل کمبود اعتبار کار مرمت و بازسازی آنها معطل مانده اما در صورت مشارکت بخش خصوصی و خیران، می‌توان مبادرت به انجام این کار کرد.

ف ۱۱۰