ثبت جهانی بازار قیصریه همچنان در ابهام…

بازار قیصریه در شهرستان لار از توابع استان فارس واقع شده‌ است. اصطلاح قیصریه به مراکز تجاری یا مغازه‌هایی اطلاق می‌شود که امکان اقامت شبانه در آن نباشند. این اصطلاح از آغاز قرون وسطی (قرن ۱۰میلادی) تا عصر حاضر، چه در قلمرو کنونی کشورهای عربی و چه در ایران، به معنی «فضاهای تجارتی و صنعتگری» به کار می‌رود. قیصریه‌ها عمدتاً به دستور پادشاهان یا حکام وقت با طراحی و برنامه‌ریزی قبلی و تا حدودی با توجه به نیازهای اقتصادی شهر و ارتباطش با حوزه نفوذ آن ساخته می‌شد. از این رو نظم کالبدی و فضایی داشته است. این بخش مسقف نسبت به سایر قسمت‌های بازار از نظر معماری و تزیینات، زیباتر و دل‌بازتر بوده، در آن کالاهای گران‌بها از جمله فرش، منسوجات یا طلا و جواهرات فروخته می‌شد.

پیشینه

با توجه به محل قرارگیری لارستان در جنوب کشور و همچنین با سابقه‌ی طولانی تاریخی‌اش (نزدیک به یك هزار سال) مرکز آن یعنی شهر قدیم لار، از موقعیت خاص جغرافیایی، چه به لحاظ موقعیت ریاضی و نسبی و چه به جهت مسائل سیاسی و اقتصادی برخوردار بوده است. از این رو کارکرد و نقش این شهر نه تنها در چارچوب مناسبات با حومه روستایی خود قرار داشته، بلکه در رابطه با حوزه‌ نفوذ گسترده‌اش، توانسته بود مبادلات تجاری، اقتصادی و حتی سیاسی خود را از بصره تا سواحل غربی هندوستان گسترش دهد.

بازار که قلب شهرهای سنتی شرق اسلامی را تشکیل می‌داده، در شکل‌گیری بافت کالبدی شهر قدیم لار نیز نقشی حساس را به عهده داشته است؛ به طوری که تا آغاز هزاره‌ دوم هجری، همزمان با به قدرت رسیدن سلسله‌ صفویه به ویژه حکومت شاه عباس، شهر پادشاه‌نشین «دارالامان» لار در مرکز خود، سه عنصر مهم یعنی میدان عمومی، قصری مرکز حکمرانی شاه و بالاخره بازار مشهور به قیصریه را جای داده بود. قرار گرفتن قصر در مقابل بازار، در این ترکیب فضایی، می‌تواند گویای پیوند بین حکومت و تجارت باشد.

در مورد اینکه بازار قیصریه چه زمانی بنا شده است، نظرات مختلفی وجود دارد. برخی سابقه تاریخی بازار را قبل از اسلام می‌دانند و برخی آن را به صدر اسلام نسبت می‌دهند. طبق نظر مورخان محلی تاریخ ساختمان اولیه قبه قیصریه لار به ۹۰۰ سال پیش برمی‌گردد و از «کلاه سیاه» به‌عنوان معمار این بنا یاد می‌کنند. ضیاء توانا به نقل از نخبه لاری اشاره می‌کند بنای قیصریه در سال ۸۱ قمری به دست یکی از حکام سابق لار صورت پذیرفته است؛ بنابراین ادعا می‌توان تاریخی حدوداً ۱۳۵۰ ساله برای این بازار در نظر گرفت.

این بازار که به شکل صلیبی ساخته شده، شکل و طرح خود را حداقل در چهارصد سال اخیر حفظ کرده است. هر چند برخی سابقه‌ تاریخی بازار لار به قبل از اسلام و برخی دیگر ساخت آن را به صدر اسلام نسبت می‌دهند؛ اما قدر مسلم این است که بازار پیش از قدرت یافتن صفویه وجود داشته است و در زمان شاه عباس (حدود سال ۱۰۱۵ قمری)، تعمیری بنیادین شده است. طرح و ساخت بازار قیصریه لار چنان زیبا بوده است که مورد توجه دیگر حکمرانان فلات بزرگ ایران و نیز تجار خارجی عصر صفویه و حتی بعد از آن قرار گرفته است. به احتمال زیاد سبک معماری بازار لار بر ساخت بازار چیت‌سازهای اصفهان، حتی بازار بخارا و نیز بر بازار وکیل شیراز اثر گذاشته باشد.

در كتاب فارسنامه ناصری مطالبی در مورد تاريخجه بازار قيصريه لار درج شده است:

و چنانكه در گفتار اول اين فارسنامه ناصری گفته شد ايالت خطه لارستان در زمان شاه كيخسرو و تا سال ۱۰۱۱ در دودمان گرگين ميلاد باقی بماند و آخرين اولاد او ميرزا علاءالملك، مشهور به شاه ابراهيم خان، پسر نورالدهر خان لاری است كه نواب‌ الله‌وردی خان، والی فارس، او را به قهر و غلبه گرفته، در وقتی كه شاهنامه ايران شاه عباس ماضی صفوی در نزديكی شهر بلخ توقف داشت الله‌وردی خان و شاه ابراهیم‌خان لاری وارد شدند و بعد از چند روزی شاه ابراهیم‌خان وفات يافت و اكنون از آثار ملوك گرگينی در شهر لار مسجد جامع و چهار بازار مشهور به قيصريه است كه ديوار و طاق‌های داخلی و خارجی آنها را از گچ خالص و سنگ تراشيده منبت و مقرنس ساخته‌اند و چندين مرتبه آن را تعمير کرده‌اند و در سال ۱۰۱۵ حاجی قنبر علی بيك ذوالقدر جهرمی وزير خطه لار قيصريه را تعميری لايق نمود، چنانكه در پيشانی طاق بزرگ چهار سوق قيصريه اين قطعه را نگاشته و تاكنون باقی است.

دن گارسیا سیلوا فیگوئرا در سال ۱۰۲۶ قمری و در سفر به ایران بازار لار را چنین توصیف می‌كند:

«… این بازار بدون شك یكی از زیباترین و فاخرترین بناهای سراسر قاره آسیاست و می‌تواند با مجلل‌ترین فروشگاه‌های اروپا برابری كند…»

تعمیر و نوسازی بازار

بازار لار چندین بار مورد مرمّت قرار گرفته است. از جمله می‌توان به زلزله‌ای که در عصر صفوی رخ داده است اشاره کرد که به دستور شاه عباس صفوی در سال ۱۰۱۵ قمری توسط حاجی قنبرعلی بیک جهرمی (وزیر شیراز ) به دست استاد نورالدین محمد؛ بنّا احمدسیاه تعمیراتی انجام شد و همچنین می‌توان از نوسازی بازار قیصریه در دوره ناصرالدین شاه به دستور فتحعلی خان گراشی، حاکم فارس، نام برد. در این مرمت و بهسازی عصر قاجاریه نشانه‌ها و یادگارهای تازه‌ای از شیوه معماری این عصر به مجموعه «لار» افزوده شد.

از این بازسازی‌های کتیه‌هایی هم به یادگار مانده است. یکی کتیبه مفصلی است که در پای گلوی گنبد هشتی دالان قیصریه به خط نستعلیق در دوره شاه عباس کبیر نصب شده ‌است. کتیبه چهارسوق قیصریه از سمت جنوب شروع می‌شود و مضمون آن چنین است:

«شکر خدا که باز بتأیید کردگار در عهد پادشاه جهان سایه خدا عباس شاه آنکه ز خاک درش مدام کسب سعادت ابدی می‌کند همای از یمن عدل خان زمان آنکه از کفش خجلت برد محیط چو گیرد ره سخای ویران سرای لار بسعی وزیر دهر دستور بحر خاطر و دارای مهرو رای قنبر علی بیک آنکه ز آئینه دلش در غیرت ابد شده جام جهان نمای.

و در دنباله کتبیه، معمار بازار و بنای آن معرفی شده‌اند: عمل استاد نورالدین محمد؛ بنا احمد سپاه و اشعار کتیبه باز ادامه می‌یابد:

مأمور شد چنان‌که نمانده ‌است جغد را از وی ز بهر ساختنش آشیانه جای از قیصریه‌ای که هوای فضای او همچون نسیم باغ بهشت است غم‌زده‌ای تاریخش از خرد طلبیدم جواب گفت دارالامان لار شد احیاء از این بنا.»

بنابراین بر حسب حروف ابجد، تاریخ تجدید ساختمان و تعمیرات قیصریه در دوره شاه عباس کبیر و سال ۱۰۱۴ هجری قمری است.

كتبيه دیگری روی سنگ مرمر نقر و در پيشانی سردر ورودی جنوبی قيصريه نصب شده و مربوط به تعميرات بازار قيصريه لار در زمان ناصرالدين شاه قاجار است. متن كتبيه در ۸ سطر با خط نستعليق چنين خوانده می‌شود:

«به عهد خسرو صاحب قرآن ناصر دين

كه داشت ملكت ايران زمين حصن حصين

مثال داده فرمان او قضا و قدر

پناه جسته درگاه او زمان و سنين

خديو لار خداوندگار عدل شعار

كه بود همت و توفيقشان مسلمين

بنام فتحعلي خان رُفر وجود سخا

برخش همت حاتم صفت نهادي زين

نمود احياء اين قيصر را پس آنك

گذشته بود زويرانيش شهور و سنين

چه قيصريه كه از شرم او هنوز چكد

عرق زعارض چين و ز چهره ما چين

ز هجرت نبوی بد هزار و سيصد سال

كه شد تمام و بر او كرد آسمان تحسين

زبان پاك بر ابدان پاك باعث شهر

هزار رحمت و جاودانا و قرين»

بخش‌های بازار قیصریه

بازار قیصریه لار از سه قسمت اصلی تشکیل شده است.

فضای مرکزی

این قسمت از یک ۸ ضلعی کاملا منظم با سقف گنبدی به همان شکل ساخته شده است. ارتفاع سقف از کف بازار حدود ۱۸ متر تخمین زده شده است.

غلام گردش‌ها

گذرهایی که به فضای مرکزی و راسته‌ها راه دارند و دورتادور فضای مرکزی را در بر می‌گیرند، که به آن‌ها غلام گردان یا تیمچه نیز می‌گویند.

ترکیب فضای مرکزی و غلام گردش‌های بازار، احتمالا متاثر از بینش و ادراکات فرهنگی، علمی یا به بیان کلی‌تر جهان‌بینی ایرانیان پیش از اسلام و در ارتباط با فرهنگ غنی مشرق زمین به ویژه بین‌النهرین است.

راسته‌ها

بازار دارای ۴ گذر عمود بر هم است که شکل صلیبی آن را می‌سازند. راسته جنوبی میدان برای نحوه قرار‌گیری‌اش نسبت به میدان شهر «راسته میدان» خوانده می‌شود. راسته شمالی را به سبب نزدیکی‌اش به برکه‌ای به همین نام در خارج، ولی نزدیک به آن «راسته آب‌فروشان» نامیده‌اند. راسته غربی را به سبب نوع فعالیت شغلی‌ای که سابقا در آن غالب بوده «راسته کمرگیری» می‌نامند. راسته شرقی نیز «راسته قصاب‌ها« (یا مسگرها) نامیده می‌شود.

همچنین بازار را تعدادی کاروانسرا از دوره صفویه احاطه کرده ‌است که هر یک از آنها نمونه بارزی از معماری روزگار صفوی است، از جمله در گوشه جنوب‌شرقی میدان جدیدالاحداث، کاروانسرای جالبی است که سردر آن رو به خیابان باز می‌شود. سردر ورودی دارای گچ‌بری‌های دل‌انگیز و زیبایی است که از طریق دالان طولانی به صحن کاروانسرا مربوط می‌شود. صحن کاروانسرا دارای طرح چهارگوش است و در چهار طرف آن چهار ایوان با سبکی بسیار جالب بنا شده که دارای طاق‌های بیضوی و جناقی است. در حال حاضر از حجره‌های اطراف کاروانسرا به‌عنوان انبار استفاده می‌شود.

بازار قیصریه در حال حاضر

بازار در حال حاضر شامل دو شبکه شمالی و جنوبی است که مدخل ورودی جنوبی آن از میدان جدیدالاحداث لار شروع و به محل‌های شمالی قدیمی بازار ختم می‌شود. رشته دیگر شرقی و غربی است که در تقاطع بازار شمالی‌جنوبی دارای یک چهارسوق وسیع است. چهارسوق به صورت هشت گوش است و در چهار گوش آن چهار باب مغازه در هر سمت احداث شده ‌است.

ویژگی‌های بازار

بازار قیصریه لار سرمشقی برای ساختن سایر بازارهای قدیمی ایران بود و از روی طرح این بازار، بازارچه بلند اصفهان و سپس بازار وکیل شیراز در دوره زندیه بنا شد.

طاق‌های ضربی با این ارتفاع در سایر بازارهای قدیمی ایران دیده نمی‌شود. جالب‌ترین بخش بازار قیصریه لار طرح چهارسوق آن است که در نوع خود از نظر معماری منحصربه‌فرد است. گنبد سنگی چهارسوق طرح بسیار جالبی دارد و ارتفاع آن از ۱۸ متر تجاوز می‌کند.

روی طاق ضربی چهارسوق بادگیر (خشیخان) ساده‌ای زده‌اند که باعث تهویه بازار می‌شود. به علت ارتفاع زیاد طاق چهارسوق، این تهویه به طور کامل انجام می‌گیرد، به همین دلیل بازار قیصریه در تابستان‌ها دارای هوای فوق‌العاده خنکی است. طاق عظیم ضربی چهارسوق که روی یک هشتی قرار دارد، پس از گذشت صدها سال کوچک‌ترین خللی نیافته ‌است و با آن شکوه نخستین چشم را می‌نوازد. چند نمونه از درهای قدیمی مغازه‌ها هنوز در محل خود باقی است. کف خیابان و میدان جنوبی بازار از کف بازار بلندتر است و به همین جهت ارتفاع بازار پایین‌تر از سطح آن قرار دارد. یک پلکان سنگی رابط خیابان به بازار است.

بازار تاریخی قیصریه لارستان در سال ۱۳۱۷ به شماره ۳۱۵ در فهرست ملی به ثبت رسید.

بازار قیصریه لار و ثبت جهانی

بازار ۱۳۵۱ ساله ایران در فهرست جهانی جایی ندارد، اما قابلیت ثبت در فهرست جهانی را دارد. ثبت‌ جهانی بازار قیصریه لار کاری دور از دسترس نیست، ولی موانعی بر سر راه ثبت این بازار قیصریه وجود دارد که از جمله می‌توان به ارتفاع ۴/۵ متری بانک ملی، بهسازی ساخت و سازهای اطراف بازار و تهیه نقشه آسیب‌شناسی وضع موجود اشاره کرد.

بازار قیصریه یکی از هزار اثر تاریخی و منحصربه‌فردی است که به رغم جای‌گیری در مرکز شهر، همچنان ناشناخته باقی مانده و با تمام قابلیت‌هایی که دارد هنوز در فهرست جهانی ثبت نشده است.

منبع: اتاق خبر

====

امید که مشکلات پیش روی ثبت جهانی این کهن بازار ایران توسط اداره میراث فرهنگی لارستان و مسئولین استانی پیگیری و مرتفع گردد. میلادلارستان آماده همکاری در این زمینه خواهد بود.