سابات؛یکی از عناصر کنترل کننده تابش در معماری ابنیه

نوشتاری که در ادامه آمده است مستخرج از پروژه تحقیقاتی نگارندگان فائزه اردشیری، کارشناس ارشد معماری و بهزاد بیغرض، کارشناس ارشد معماریبا موضوعِ “بررسی عناصر کنترل کننده تابش در اقلیم گرم و خشک” در سال 93 است.

تعریف سابات و چگونگی کارکرد آن
سابات‌ها، کوچه هایی سرپوشیده اند که در اقلیم های گرم و خشک، سرد و گرم و نیمه مرطوب ، احداث می شده‌اند. این بناها، همچون کاربات، کاروانسرا و ربات، در دسته‌ی ساختمان‌های وابسته به شهر قرار دارد و جزئی از عناصر موجود در فضاهای شهری قلمداد می‌شوند.
ریشه‌ی واژه سابات به زبان فارسی بازمی‌گردد. جزء اول آن؛ “سا” به معنای آسایش و جزء دوم یا پسوند آن “بات”؛ نمودساختمان، بنا و آبادی و عمارت است. بطور کلی این واژه برای تشخیص عملکردها و اماکنی چونآسایشگاه و استراحتگاه که به منظور آسودن در داخل و یا خارج شهر برپا می‌شده، به‌کار می رفته است.

امروزه سابات را بطور خاص برای نامیدن بناهای سرپوشیده‌ی کوچکی که بر روی جاده های بیرون شهر و یا کنار آنها ساخته می‌شوند، به کار می برند. این سابات‌ها گاها همراه با مکان‌هایی برای نشستن و گاه یک یا دو اتاق کوچک و آب انبار ساخته می شدند.(در میانه راه اصفهان-یزد نمونه این سابات ها وجود دارد) کاربرداین واژه همچنین برای فضاهای سرپوشیده‌ی داخل شهر نیز رایج است. در سابات های درون شهری نیز معمولا تختگاه هایی جهت نشستن و استراحت رهگذران ساخته می‌شده است.

نمونه ای از سابات یزد

تنوع ساخت سابات‌ها
سابات‌ها با توجه به شرایط اقلیمی و نحوه کارکرد آن، فرم های متفاوتی دارند. برای مثال:
1. نوعی از سابات‌ها به صورت یک طاق که بین دو دیواره‌ی معبر تعبیه می‌شود، ساخته می‌شده است.اکثر سابات‌های یزد و شهرهای همجوار آن در این دسته جای دارند.

2.نوع دیگری از این سازه‌ها از گسترش خانه به روی کوچه و گذر ساخته می شده است.در واقع در این نوع ساخت، سقف سابات، کف اتاق هایی متعلق به یک یا دو خانه مجاور را تشکیل داده است، که در طبقه دوم قرار دارند. سابات های موجود در اقلیم سرد و خشک و گرم و نیمه مرطوب و گرم و خشک از این نوع ساخت بهره گرفته اند.

سابات‌ها از لحاظ نوع سقف نیز در دو نوع قابل پیگیری اند:

1.دسته اول: که دارای سقف مسطح بوده و از تیرهای چوبی و حصیر یا سنگ برای نگهداری وزن و سقف آن استفاده می‌شود.
2. دسته دوم: سابات‌هایی است که دارای طاق هستند. این طاقها از خشت، آجر و حتی سنگ ساخته می‌شده اند. این سابات‌ها با توجه به مسائل مربوط به ایستایی به‌خوبی می‌توانند وزن سقف را به ستون‌ها، دیوارها و سپس به زمین منتقل کنند.

تصویر1. نمونه هایی از سابات در اقلیم های مختلف (نگارندگان،1393)

تحلیل عملکرد سابات
1. سابات، به عنوان سازه‌ای نیمه پوشیده،همچون سقفی برای پوشاندن معابر شهری اقلیم گرم و خشک عمل می کند که هدف از طراحی آن، در امان ماندن از گزند تابش شدید آفتاب وایجاد سایه است.این سازه در تابستان باعث ایجاد جریان هوامی شود. کوران، همچنین امری ضروری جهت تهویه در مناطق گرم و نیمه مرطوب چون دزفول و شوشتر است. در چنین شهرهایی که اقلیم نیمه مرطوب دارند، از آنجا که به دلیل شرجی بودن هوا نمی‌توان با کاشت درختان متعدد، سایه ایجاد کرد، به ساخت سابات‌های زیادی همت گماشته اند.

2. به علت استفاده از مصالح با ظرفیت حرارتی زیاد در ساخت سابات، این سازه در روز بطور آهسته گرم می شود و در شب که هوا خنک تر است، گرما را پس می‌دهد. بدین ترتیب هوای درون سابات در اوقات روز چندین درجه خنک‌تر از هوای بیرون آن است.نتیجتا سابات باعث تعدیل درجه حرارت گذر نیز می‌شود.

3. در زمستان،نیمه محصور بودن سابات به گرمتر ماندن هوای درون،نسبت به هوای بیرون آن کمک می‌کند. سابات‌ها از لحاظ اندازه و ابعاد در مناطق سرد و خشک قدری کوتاه تر و کوچکتر از مناطق گرم و خشک و گرم و نیمه مرطوب ساخته می‌شدند.

4. از دیگر عملکردهای سابات تقابل با وزش بادهای نامطلوب موسمی و کویریاست. پیچ در پیچ بودن کوچه هایی که سابات بر آنها قرار می گرفته نیز به این عملکرد، قوت می‌بخشد.

5. سابات‌ها همچنین مایه یکپارچگی و استواری خانه‌های کنارشان هستند و به آنها در پایداری در برابر نیروهای پدید آمده از فشار سازه کمک می‌کنند.

6. از آنجا که به دلیل قومیت یا هم صنفی اهالی ساکن در یک کوچه، افراد یکدیگر را می شناختند، در بسیاری از مواقع، همچنان که پیشتر گفته شد، سابات از گسترش خانه به روی کوچه و گذر ساخته می شده است.بنابراین پشت‌بام سابات‌ها مورد استفاده واحدهای هم‌جوار قرار می‌گیرد که برخی به‌صورت اتاقی مشرف به کوچه جلوه‌گر شده است.سابات های موجود در روستای ابرو (همدان) و روستای ابیانه (اصفهان) در این دسته قرار دارند. بدین ترتیب این پوشش، از لحاظ مراودات فرهنگی و تعاملات اجتماعی نیز نقشی مهم و درخور توجه ایجاد کرده است.

7. سابات‌ها؛در هر دسته از نوع ساخت، با ایجاد سایه روشن‌های مختلف، از لحاظ بصری چشم را می نوازند و به خلق حرکت و پویایی فضاهای شهری کمک می‌کنند.

8.در برخی از کوچه‌های بن بست نیز سابات احداث می‌شده است. در این نوع از ساخت، دری در قسمت ورودی سابات تعبیه می‌شده که نگاه به آن از بعد امنیتی ساکنین حائز اهمیت است. اینگونه فضاها «دربند» نامیده می‌شود.

استفاده نویسندگان محترم از متن با ذکر منبع، خالی از ایراد است.