طرح های تفصیلی شهر لار بدون آینده نگری؛ زلزله دومی که لار را به تکامل رساند

اما فلسفه شکل گیری این تنها شهر بدون کوچه در ایران و شاید خاورمیانه در استان فارس در حقیقت از یک تراژدی غم انگیز از واقعه ای تلخ و دردناک در اردیبهشت سال ۱۳۳۹ و وقوع یک زلزله مهیب و دهشتناک حکایت دارد.

زلزله ای که تقریبا ۴۰۰ نفر را به کام مرگ کشاند حدود ۷۵درصد خانه های شهر(قدیم) را ویران و بیش از صدها خانواده را بی خانمان و آواره کرد.

از همان سال ۱۳۳۹ و در آن تلاطم ناشی از ویرانه های شهر و آوارگی مردم، مسئولان حکومتی وقت بر اساس یک تصمیم و در فاصله ای تقریبا چهار کیلومتری از شهر زلزله زده لار قدیم، خیمه گاه جدیدی را با ساختار و بنیانی نو و در حقیقت با هدف ساخت بناهایی مقاوم در برابر زلزله و حوادث طبیعی پیشنهاد کردند و از همانجا شکل گیری یک شهر جدید با ساختاری کاملا متفاوت و مدرنیته بنیان گذاشته شد.

فرآیند شکل گیری لار جدید

گرچه هنوز پژوهش های جامع و کاربردی و در عین حال تحلیل های جامعه شناختی از منظرهای مختلف در فرآیند شکل گیری شهر جدید و ویرانه های آن زلزله مهیب در لار قدیم و همچنین برنامه های راهبردی در آینده شهری و طرح های تفصیلی و توسعه ای این شهر آنگونه که شایسته باشد، در دست نیست اما در معدود مقالات، رفرنس ها و تاریخ نگاری های برخی افراد دانشگاهی می توان روزنه ها و مواردی هر چند ناقص را در این رهگذر یافت.

براساس برخی مقالات و تاریخ نگاری ها که البته به تایید مسئولان و مدیریت فعلی شهرستان لارستان نیز رسیده، مساحت زیربنای شهر جدید در آن زمان حدود ۱۰۰ هکتار پیش بینی شد.

لار، شهری واقع در بخش جنوب شرقی استان فارس که از نظر شهرسازی یکی از عجیب‌ترین شهرهای ایران و حتی خاورمیانه محسوب می‌شود.

زندگی و رونق در هر دو شهر جریان دارد

بر اساس آنچه که این پژوهش ها و مدیران شهری لار می گویند : زندگی و رونق بویژه فعالیت های اقتصادی و حتی تجاری که همواره ویژگی بارز مردمان لاری بوده تاکنون در هر دو شهر قدیم و جدید از همان سال  ۱۳۳۹ با گذر از زمین لرزه و شکل گیری شهر جدید، تاکنون جریان دارد.

هر چند عمق فاجعه و ویرانگری ها و خرابی های ناشی از وقوع آن زلزله دلخراش پس از گذشت بیش از نیم قرن هنوز بر چهره شهر قدیم لار و مردمانش هویداست اما روی دیگر سکه آنست که ساخت شهر جدید در فاصله ای حدود چهار کیلومتر با شهر قدیم در آن شرایط سخت، امید و رونق دوباره را در فاصله ای کوتاه در دل های افسرده و غمناک آن روزهای مردمان این دیار زنده کرد.

نکته جالب تر آنکه با وجود همه آن پیامدها و تکان های ناموزونی که آن زلزله مهیب بر عمق جان مردم جاری ساخت اما بسیاری از ساکنان از همان دوران تاکنون دل از یار و دیار خود برنتافتند و همچنان در شهر قدیم لار و در میان بافت های فرسوده و خانه های کاه گلی و قدیمی آن سکنی گزیده اند تا هرگاه سخنی از لار جدید و آوازه این شهر به میان آید، نام کهن دیار دیروز لار نیز دوباره در اذهان زنده شود.

پرداختن به شهر جدیدلار؛ نگاهی چندوجهی می طلبد

یک عضو هیات علمی دانشگاه های شیراز و لارستان در تشریح و تبیین فرآیند شکل گیری شهر جدید لار می گوید: پرداختن به این موضوع نگاهی چندوجهی می طلبد و بدون شک نباید از یک بعد و تنها بر روی شکل و ساختار هندسی شهر جدید لار تکیه و تمرکز کرد.

مجتبی آراسته اضافه کرد:  به همان میزان که تفرق و دوگانگی و تناقض و تمایز آشکار بین ساختار و شکل کالبدی شهر لار قدیم با شهر جدید را می توان به وضوح مشاهده کرد در سوی دیگر نیز باید به زمینه های اجتماعی و فرهنگی موضوع و هویت تاریخی و تمدنی لار هم توجه داشت.

استاد رشته شهرسازی دانشگاه شیراز می گوید: این دو شهر کاملا متناقض و متفاوت به لحاظ ساختار و کالبدی سالهاست که مردمانش آن هم اتفاقا با خرده فرهنگ ها و مذاهب شیعی و سنی اش یک زندگی کاملا مسالمت آمیز شهری بدون کمترین تنش زندگی می کنند که این مهم را باید یک وجه برجسته از ابعاد گوناگون شکل گیری شهر جدید قلمداد و تفسیر کرد.

وی بیان داشت: اگر از یک سو تناقض و تفاوت از منظر ظاهری بین سنت و مدرنیته را در ساختار و فیزیک شهرهای قدیم و جدید شاهدیم اما از آن سو نوعی درهم تنیدگی و آمیختگی درونی و هویتی بین مردمانش نیز هویداست.

آراسته بیان کرد:‌ سالهای متمادی است مردمان این دو شهر قدیم و جدید با همه تفاوت های فرهنگی ، اجتماعی و حتی  مذهبی خود و بدون کوچکترین خلل و شکاف اجتماعی مشغول زندگی هستند و اکنون مردم این دو شهر هنرمندانه و به زیبایی با این دوگانگی ها کنار آمده اند و خود را با ساختار فعلی و حاکم بر این شهرها تطبیق داده اند.

وی می گوید: به همان میزان که شهر قدیم لار و بافت تاریخی آن با گنبدها و دالان ها و قنات ها و آب انبارهای موجودش شکل و هویتی یگانه و بی همتا و خاص را در طول زمان بوجود آورد، شهر جدید لار با ساختار و شکل هندسی و شطرنج گونه آن نیز منحصر بفرد و شهری خاص در ایران لقب گرفته است.

نشانه های تقابل با زلزله در معماری شهر جدید لار

آراسته ادامه داد: مسئولان وقت حکومت با محوریت مهندسان  شهرسازی از کشور فرانسه و یا ایتالیا که البته هنوز اطلاع دقیق در این حوزه بدست نیامده، با بررسی دقیق و مطالعات میدانی برای مکان یابی شهر جدید اقدام کردند و در نهایت تصمیم بر آن شد که در فاصله چهار کیلومتری شهرقدیم، این شهر جدید با کالبد خاص و خانه هایی تقریبا با ارتفاع محدود و شطرنجی و با خیابان های با عرض ۱۲ ، ۲۰، ۳۰ و تا ۴۵ متری و یکنواخت در بخش های مختلف شهر شکل گیرد.

وی اضافه کرد: در حقیقت فرآیند شکل گیری شهر جدید لار با نظارت دقیق و مستمر حکومت و ناظران ایرانی در آن زمان شکل گرفت.

این استاد دانشکده هنر دانشگاه شیراز می گوید: البته در آن برهه زمانی نیز مدرنیزاسیون در فرآیند شهرسازی و معماری در برخی شهرهای بزرگ کشور همچون تهران و اصفهان و شیراز در جریان بود و برخی شهرها وارد فرایند توسعه شهری شده بودند اما بدون شک شهری با ساختاری اینچنین متفاوت، موزون و بدون هیچ کوچه و بن بستی به جز لار در ایران پیدا نمی شود.

وی گفت: الگوی شهر جدید لار در حقیقت به این صورت بود که خانه ها ابتدا به شکل ویلایی و اعیانی ساخته شده و عرصه گسترده ای را نیز به مساحت نزدیک ۶۰۰ متر برای هر خانه در نظر گرفته بودند.

این استاد دانشگاه گفت:‌ این در حالی است که بافت و کالبد شهر قدیم لار با الگوی کاملا متفاوت از شهر جدید، بافتی تاریخی به صورت فشرده و درهم تنیده و ارگانیک و با کوچه های باریک و ساختمان ها نیز به هم نزدیک و گاه در دو تا سه طبقه  با ارتفاع بلند طراحی و ساخته شده اند و کاملا در طول روز سایه اندازی بر روی معبرهای شهری داشتند.

آراسته گفت: در شهر جدید خانه های باز، اعیانی ، از هم گسسته و شطرنجی و به شکل هندسی طراحی و ساخته شده به گونه ای که در شهر نیازی به کوچه تاکنون احساس نشده است.

این استاد دانشگاه همچنین به برخی از نکات قابل توجه در بازسازی شهر جدید لار اشاره کرد و گفت: انجام مطالعات جامع روی منطقه پس از وقوع  زلزله، تامین و پیش بینی تمامی هزینه ها اعم از ساخت مسکن تا فرآیند جابه جایی، توجه به بازتوانی اقتصادی پس از بروز سانحه ، نادیده نگرفتن و توجه به احساس تعلق مردم به موطن خود، تأمین تسهیلات و تأسیسات زیربنا یی و همچنین مشارکت مردم منطقه در تصمیم گیری های مرتبط بازسازی از جمله شاخص ها و نکات جالب توجه در پی ریزی و بنیان شهر جدید لار است.

طرح های تفصیلی بدون آینده نگری 

وی البته معتقد است که طی این سالها و از حدود دهه ۷۰، ۸۰ تا ۹۰ سه بار طرح تفصیلی شهر جدید لار تدوین شده اما با تحلیل ها و بررسی های انجام شده از سوی کارشناسان و استادان شهرسازی ، تهیه این طرح ها هرچند هزینه های هنگفت را به دبنال داشته اما پاسخ مثبتی به توسعه و آینده شهر جدید لار نداده است.

این استاد دانشگاه شیراز گفت: بیشتر فشار شهر همچنان بر روی یک بخش شهر و حد فاصل میدان فرمانداری تا بیمارستان امام سجاد فعلی (کوروش قدیم) و میدان امام حسین است و عمده مکان های عمومی و مجتمع های رفاهی و خدماتی در این نقطه ها تمرکز یافته اند.

وی گفت: کماکان طراحی شهر بر روی همین هسته مرکزی متمرکز شده و شاهد طراحی ها و توسعه متناسب با ساختار و آینده شهری  لار نیستیم.

این عضو هیات علمی دانشگاه شیراز بیان داشت: این نکته که تمام خدمات رفاهی و عمومی شهر که البته با طراحی ها و ساختار مورد نظر شهر بدون کوچه آن زمان تا حدودی در تناقض است، متمرکز شده اند نشان می دهد که دقت نظر و مطالعه دقیقی در خصوص طرح های تفصیلی و توسعه شهر انجام نشده است.

آراسته می گوید: از سوی دیگر  متاسفانه ساختارهاو الگوهای فرعی در اطراف این کالبد اصلی بشدت و به شکل قارچ گونه رشد یافته اند که تا حدودی ساختار شهری با آن هویت و کالبد خاصش را نیز تحت شعاع قرار داده است.

وی البته شهرهای خور و لطیفی نیز که ساختاری مشابه با کالبد شهرهای قدیم و جدید هستند را نیز فرصتی برای رشد و توسعه آینده شهر جدید لار دانست و گفت: توسعه این شهرها منافاتی با ساختار فعلی شهر ندارد.

ایمنی در برابر زلزله مهمترین فلسفه شهر جدید

شهردار شهر لار نیز گفت: شهر جدید که به مانند شهر قدیمش خاصیت ها و ویژگی های های منحصر به فرد در ساختار و کالبدی آن از ساخت آب انبارها و گنبدها و تا بازار قیصریه آن و نمادها و نماهای زیبای آن شهر را متمایز کرده بود، در شهر جدید نیز به خاطر برخی شاخص های خاص آن از جمله بدون کوچه و بن بست بودنش آن را از دیگر شهرهای نه تنها ایران بلکه در سطح خاورمیانه نیز متمایز کرده است.

محمدرضا قنبرنژاد اظهار داشت: این شهر پس از زلزله سال ۱۳۳۹ که منجر به تخریب بخش اعظمی از مناطق مسکونی آن شد، به‌ صورت شهری بدون کوچه در مکانی جدید بازسازی شده است.

وی اضافه کرد: هم اینک شهر لار به دو بخش شهر قدیم و شهر جدید تقسیم‌بندی شده  که درواقع پس از زلزله ۶.۷ ریشتری سال ۱۳۳۹ و تخریب بخش عمده ای از بافت شهری لار که حدود ۴۲۰ کشته نیز بر ‌جای گذاشت، شهر جدیدی در فاصله‌ چهار کیلومتری از بافت قدیم بازسازی شد.

قنبرنژاد گفت: تجربه بسیار تلخ زلزله و مرگ بسیاری از مردم باعث شد مهندسان در هنگام بازسازی شهر لار نکات ایمنی منحصربه ‌فردی را به کار گیرند.

وی ادامه داد:‌ از آنجا که مهندسان می دانستند این شهر روی گسل زلزله قرار گرفته ، باید ساختمان هایی بنیان گذاشته شود که در برابر زلزله مقاوم باشد در نتیجه بهترین نقشه برای این شهر، مدل شطرنجی بود.

شهردار لار می گوید: ساختمان های این شهر نه تنها بر اساس اصول ایمنی ساخته شدند بلکه خیابان ها هم به گونه ای طراحی و ایجاد شدند که همدیگر را منقطع می کنند.

وی گفت: در واقع در لار با شهری روبرو هستیم که دارای خیابان های متقاطع است و در عین حال منقطع از همدیگر هستیم و در نتیجه هیچ کوچه ای در آن وجود ندارد وهمین نکته دلیل اصلی برای شهرت یافتن شهر بدون کوچه برای لار شده است.

شهردار لار تاکید می کند که در واقع این الگوی ساخت و ساز با خیابان های پهن و ساختمان های کم ارتفاع باعث می شود تا در صورت وقوع دوباره ی زلزله، مردم کمتر در خطر آسیب قرار بگیرند.

زمین لرزه هایی برای پیدایش و تکامل لار جدید

معاون عمرانی فرماندار ویژه لارستان نیز با اشاره به فرآیند شکل گیری و ایجاد شهر جدید لار می گوید: همه چیز از از پیدایش و آغاز شهر جدید لار و البته تکامل و ترغیب و تمکین مردم برای ایجاد شهر جدید از وقوع ۲ زلزله بین سال های اردیبهشت ۱۳۳۹ و ۲۱ خرداد ۱۳۴۰ آغاز شد.

احمد دلاور در تبیین شکل گیری شهر جدید لار گفت: به همان میزان که سرآغاز ایجاد و بنیان شهر جدید لار را در سال ۱۳۳۹ باید ناشی از وقوع زمین لرزه ۶.۷ ریشتری دانست ، در عین حال باید زلزله نسبتا شدید در ۲۱ خراد سال ۱۳۴۰ را نیز عاملی در تکامل و تمکین و ترغیب و استقبال نهایی مردم برای شهر جدید لار قلمداد کرد.

دلاور بیان کرد: بر اساس مکان یابی و مطالعات عمیق زمین شناسی و شناسایی گسل شهر لار ، اقدام های اولیه به انتخاب زمین برای ساخت شهر جدید ودر کوتاهترین زمان ممکن پس از وقوع زلزله انجام شد.

معاون عمرانی فرمانداری لارستان گفت: با توجه به مطالعات زمین شناسی، شهر قدیم لار به علت عبور گسل و آسیب پذیری های کالبدی موجود در مسکن و بافت شهر و سابقه زلزله خیزی آن برای ادامه سکونت به جهت مواجهه با خطرات بعدی، مکان مناسب و ایمنی تشخیص داده نشد و این امر موجب روی آوردن عده ای به شهر جدید و توسعه آن شد.

زلزله ۲۱ خرداد ۱۳۴۰ تکمیل کننده لار جدید

وی با اشاره به وقع زمین لرزه دوم در ۲۱ خرداد سال ۱۳۴۰ گفت: در این زلزله نسبتا شدید که مرکز آن نیز روستای دهکویه در منطقه لارستان بود حدود ۶۰ نفر کشته شدندو به همین تعداد زخمی و خانه هایی نیز ویران شد.

معاون فرماندار ویژه لارستان گفت: این زمین زلزله باعث شد که تا آن زمان که برخی معارضات اجتماعی و تمایلات شخصی و عاطفی اجازه دل کندن مردم از شهر و دیار قدیمی خود را به آنها نمی داد، اما اکنون بناچار و با ترس از ویرانه ها و خطرات زمین لرزه های دیگر این اطمینان را در درون مردم ایجاد کرد که هجرت از شهر قدیم به لار جدید می تواند آرامش را به مردم منطقه برگرداند.

وی گفت: بسیاری از مردم وقتی دیدند که در سایت و شهر جدید لار ساختمان ها و خانه های ایجاد شده تخریب نشده اند ، هجوم مردم برای ساختن و درخواست زمین های واگذاری تا حد قابل ملاحظه ای افزایش یافت.

وی گفت: حتی با وجود این افزایش و میزان استقبال مردم متراژ خانه ها البته آنگونه که برخی پژوهش ها می گوید از ۶۰۰ متر مربع به حدود ۴۰۰ متر مربع کاهش یافت.

پیش بینی فضاهای عمومی و رفاهی

معاون فرماندار لارستان بیان کرد:در بازسازی شهر لار علاوه بر تأمین مسکن مساله تأمین آب، برق، بناهای عمومی و واحدهای تجاری نیز از ابتدا مد نظر قرار گرفت و به تدریج این ملزومات برای شهر ایجاد شد.

وی اضافه کرد: ساخت بناهای عمومی همچون بیمارستان، فرمانداری، چندین بانک و بناهای اداری باعث انتقال این امور به شهر جدید شد که از آن زمان تاکنون دلایل پیشرفت توسعه شهر جدید نیز شده اند.

دلاور همچنین یکی از مهمترین دلایل اصلی در استقبال و روی آوردن مردم و شکل گیری کامل شهر جدید لار را موضوع مسکن و ضرورت شرایط ایمن سازی در ساخت و سازهای مسکونی دانست و اضافه کرد:  ایمن بودن خانه های ساخته شده از لحاظ سبکی، مواد و مصالح و شیوه ساخت و عدم تخریب آن در زلزله سال ۱۳۴۰ باعث اعتماد مردم به خانه ها و مسئولین اجرای بازسازی و دلیلی بر استقبال مردم از شهر جدید شد.

وی بیان داشت: اگر چه در زلزله لار مشارکت مردمی تنها به صورت کارگری در ساخت شهر جدید بوده و درطرح و نقشه و موارد مشابه دیگر نظرخواهی و یا پرسشی از مردم صورت نمی گرفت اما مردم از این امر ناراضی نبودند و ساخت شهری مدرن و اصولی زیر نظر مهندسان و برنامه ریزان را فراتر از دخالت و سهم خواهی خود در ساختار شهر می دانستند و از مهندسان و ناظران غیربومی اعم از ایرانی و غیرایرانی در ساخت شهر استقبال کردند.

دلاور با بیان اینکه ساخت سریع مسکن یکی از تقاضاهای مردم لار پس از عادی شدن نسبی امور شهر و همچنین یکی از اولویت های بازسازی مناطق زلزله زده به علت نزدیک بودن تابستان و هوای گرم منطقه بود، گفت: بر اساس بررسی ها بخش عمده ای  از مردم ظرف کمتر از یک سال در شهر جدید صاحب خانه شدند.

وی گفت: شهر جدید با ویژگی های کالبدی بیانگر الگوی شهرسازی شطرنجی و فاقد نظام محله ای است، بناهای احداثی در این شهر عمدتا با مصالح جدید و متمایز با بافت سنتی شهر قدیم است و هم اینک نیز بسیاری از کارکردهای شهری را در خود متمرکز کرده است.

وی جمعیت فعلی شهرهای لار قدیم و جدید را افزون بر ۷۰ هزار نفر ذکر کرد و گفت: زندگی و رونق هم اینک در هر دو شهر جریان دارد و مردم نیز با همان پیوندهای عمیق و عاشقانة نسبت به مسایل دینی ، مذهبی و موطنی خود و در فضایی صمیمی و امیدبخش و بدون کمترین تنش و در کمال امنیت مشغول گذران زندگی هستند.

ف ۱۱۰